W imię czego zrezygnować z nagradzania?

Julian Piotr Sawiński, 26 Październik 16

Nagradzanie i karanie w edukacji od lat budzą emocje i wątpliwości. Są wykorzystywane w szkolnym motywowaniu. Nauczyciele twierdzą, że z powodzeniem, ale: Czy faktycznie zachęcają? Co rzeczywiście motywuje do uczenia się i pracy? Czy nagrody motywują, a może one raczej szkodzą motywacji? Jaka jest negatywna strona nagradzania uczniów w edukacji?
 

Negatywna strona nagród

Nagrody, niespodzianki czy też prezenty lubi chyba wielu, a szczególnie dzieci. Nauczyciele raczej dobrze rozumieją, że w motywowaniu i aktywizowaniu uczniów do uczenia się lepsze są nagrody niż kary, przyjemniejsze są wysokie oceny niż niskie, negatywne. Ale czy rzeczywiście nagrody skutecznie motywują do uczenia się? Jakie są negatywne konsekwencje stosowania nagród? [2015¹]

Na ww. pytania odpowiada dr Tomasz Tokarz [2015²] w artykule pt. Wychowanie bez nagród. Pisze m.in. dosłownie, że „Zagrożenia, jakie wiążą się ze stosowaniem kar wydają nam się jasne. Ich destrukcyjne skutki łatwiej nam zrozumieć. Trudniej dostrzec negatywne konsekwencje używania nagród”. Jak więc dostrzec negatywne strony stosowania nagród w wychowaniu? W imię czego zrezygnować z nagradzania uczniów i nauczycieli?

Należą one do tej samej grupy – twierdzi ww. autor - zewnętrznych motywatorów, służących do odgórnego sterowania naszymi zachowaniami. Podobnie jak kary pozbawiają nas poczucia sprawstwa. Służą wymuszaniu określonych zachowań. Kary wymierzane są za brak posłuszeństwa – nagrody przydzielane są za jego obecność. Trudno się z tym nie zgodzić, ale wątpliwości pozostają. Często pomoc w odrabianiu lekcji także pozbawia ucznia samodzielności, pomysłowości i tego właśnie poczucia sprawstwa. (fot. 1)
 

Nagradzanie ma dobre i słabe strony

Na potrzeby nauczycieli i szkół w zakresie motywowania i aktywizowania uczniów do uczenia się zwraca dziś wielu autorów piszących o edukacji. Bo i są one ogromne. Tocząca się krytyka edukacji w mediach jest często jednostronna i nieobiektywna, a czasem powalająca. Media często wykorzystują fakt, że nauczyciele narzekają, że uczniom nie chce się uczyć, nie widzą potrzeby wykonywania szkolnych obowiązków. Co się więc dzieje? Czy nie postępujemy wg zasad jakościowego działania?

Niewątpliwie stosowanie nagród w edukacji ma dobre i słabe strony. Właśnie o tych drugich jest tekst artykułu o wychowaniu bez nagród. Nie podejmuje on aspektów etycznych stosowania nagród, ale zwraca uwagę przede wszystkim na nieefektywność nagród. Ukazuje to na przykładzie szkoły, choć podobne mechanizmy zachodzą także w innych przestrzeniach: rodzinie (rodzice – dziecko) czy firmach (zarządzający – pracownicy).

Nagrody pamięta się długo. Dwadzieścia lat temu dostałem jako nauczyciel Społecznego LO w Koszalinie taką nagrodę, która spowodowała wytrzeszcz oczu niejednego nauczyciela i decydenta oświatowego. Ale radość moich synów była najszczersza i ogromna [1996³]. To był tytuł „Nauczyciela Roku 1995” i mały fiat 126p. Jednak trudno w tej sytuacji jednoznacznie powiedzieć, czy ta bardzo znacząca nagroda podniosła motywację do pracy.

Niezwykłość zasad jakościowego działania

Na ważne znaczenie stosowania zasad jakościowego działania wskazuje od szeregu lat np. prof. Andrzej J. Blikle. Twierdzi np., że nagrody i kary nie motywują. Szerzej o tym można przeczytać w książce profesora [2013⁴] pt. Doktryna jakości. Rzecz o skutecznym zarządzaniu. Warto zagłębić się w temat jakości edukacji, bo nauczycielom jest potrzebna refleksja i głębsze rozważenie poziomu rozumienia oraz stosowania w praktyce zasad jakościowego działania. Trzeba przecież jakoś opanować szerzącą się bylejakość, w tym także tą widoczną w mediach.

Na ważność i znaczenie tych zasad jakościowego działania oraz potrzebę rezygnacji ze stosowania nagród i pochwał wskazano m.in. w artykule pt. O doktrynie jakości w edukacji - upowszechnionym dwa lata temu na portalu Edunews.pl [2014⁵]. Warto zagłębić się w temat i wykorzystać w szkolnej praktyce. Bo to właśnie rzetelna praca przynosi radość i satysfakcję.

Na słabe strony uczenia się wg narzuconego, obligatoryjnego programu nauczania i stosowania szkolnego oceniania wskazują różni psychologowie. Szerzej o szkole bez programu nauczania i ocen jest np. w artykule pt. O wychowaniu bez programu i ocen [2013⁶]. Był upowszechniony w miesięczniku „Problemy Opiekuńczo-Wychowawcze” i wzbudził sporo wątpliwości nauczycieli oraz pytań. I to dobrze, bo być może o rzeczywistą dyskusję nad zmianami w edukacji tu chodzi?

Nagradzanie gasi radość

Nagradzanie psuje radość z uczenia się i poznawania – twierdzą niektórzy. Uważają, że tak się dzieje, bo oczekiwanie na nagrodę przekształca ciekawą i dobrą zabawę w obowiązek. A na dalszy plan schodzi wtedy zainteresowanie, pasja i przede wszystkim pragnienie odkrywania. A przecież to właśnie pragnienie jest największą z wszelkich ludzkich sił prowadzącą do wysiłku, rozwoju, doskonalenia siebie samego. Dzieci skupione na zdobywaniu szkolnych ocen (cenzurka w samej nazwie ma cenzurę) tracą wrodzoną ciekawość świata. Być może tak jest, ale przecież poczucie obowiązku i potem radość z jego wykonania także może być znacząca.

Niektórzy twierdzą, że jeśli towarzyszy nam świadomość, że zadanie poddawane będzie szacowaniu i ocenie, to mniej cieszą jego wyniki i jego wykonanie. Ciekawe, czy chętnie wraca się myślami do ocenionego zadania. Chyba zależy to od jakości, wysokości tej oceny. Przecież większość naszych ocen to wartościujące opinie o subiektywnym charakterze. Warto więc zapytać: Czy szkolne nagrody budzą, wzmacniają motywację, czy też eliminują naturalną ciekawość i chęć do pracy?

„Nagrody wzmagają rywalizację” - twierdzi ww. psycholog dr T. Tokarz – co nie jest korzystne w dziele pomagania innym i w uczeniu współpracy. Uważa też, że uczniowie skupieni na nagrodach nieustannie porównują swoje wyniki z osiągnięciami innych. Takie uczenie się zaczyna przypominać sportowe zawody, co nie służy współpracy, współdziałaniu, solidarnemu zmaganiu się w trudnościami. Podkreśla też, jak wskazują badania, że najlepsze wyniki osiąga się, gdy nie ma przymusu konkurowania z innymi członkami grupy. Radość z uśmiechu dziecka lub kwiatka przecież jest tu ważniejsza niż materialna nagroda.
 

---------- 

[1] J. P. SAWIŃSKI, Ciekawy artykuł: Tomasz TOKARZ, „Wychowanie bez nagród” – www.cen.edu.pl/Informacja/Ciekawe artykuły - z 2015.
[2] T. TOKARZ, Wychowanie bez nagród. Edunews.pl – z 02.12.2015.
[3] D. CICHY (oprac.), Nauczyciel biologii - Nauczycielem Roku 1995. Wywiad z dr. Julianem P. Sawińskim. „Biologia w Szkole” 1996 nr 3, s. 139-142.
[4] A. J. BLIKLE, Doktryna jakości. Rzecz o skutecznym zarządzaniu. Warszawa: Wydaw. Helion, 2014.
[5] J. P. SAWIŃSKI, O doktrynie jakości w edukacji. Edunews.pl – z 15.05.2014.
[6] J. P. SAWIŃSKI, O wychowaniu bez programu i ocen. „Problemy Opiekuńczo-Wychowawcze” 2013 nr 10, s. 35-37.

* * * 

O autorze:
		dr Julian Piotr Sawiński Nauczyciel dyplomowany biologii i geografii, doktor nauk przyrodniczych, dydaktyk biologii, konsultant CEN w Koszalinie ds. informacji i innowacji pedagogicznych. Redaktor naczelny "Nauczycielskiej Edukacji". Nauczyciel Roku 1995 "Fundacji Innowacja" w Warszawie. Rzeczoznawca MEN ds. recenzowania podręczników i pomocniczych środków dydaktycznych do biologii i przyrody, egzaminator OKE z biologii, trener grupy 600 programu "Ocenianie w Nowej szkole". Organizator różnych kursów i warsztatów edukacyjnych dla nauczycieli. Autor ponad 850 publikacji edukacyjnych nt. edukacji i innowacji. Kierunkowe zainteresowania: ornitolog.
Tekst pierwotnie ukazał się w Biuletynie Centrum Edukacji Nauczycieli w Koszalinie "Nauczycielska Edukacja"