Pada na nas blady strach widząc siejących spustoszenie na ulicach kiboli. Pisząc ten artykuł chciałbym skierować Państwa uwagę na zjawisko istnienia subkultur, a w szczególności subkultury kibiców szalikowców. Warto zainteresować się tym ważnym
problemem współczesnego sportu jakim jest tzw.\\\"chuligaństwo stadionowe\\\" i opisać ten dość egzotyczny fenomen, niewystarczająco rozpoznany w literaturze. W tłumie biorących udział w meczach piłkarskich odróżnia się kibiców od pseudokibiców. Dotychczas ten problem znany jest społeczeństwu jedynie z telewizyjnych oraz policyjnych relacji. Problemem II połowy XX wieku jest zjawisko agresji na stadionach, bardzo trudne do rozwiązania.

Subkultura kibiców szalikowców oraz prezentowane przez część jej przedstawicieli
zachowania dewiacyjne stały się trwałym elementem historii sportu. Skutki chuligaństwa stadionowego są coraz bardziej niepokojące ze względu na przybierające rozmiary i coraz większe zagrożenie. Stadionowi chuligani wykorzystują zdarzenia sportowe jako pretekst do wszczynania awantur i bójek, biją się z wrogimi „ekipami” z innych klubów oraz z policją, zarówno na stadionach sportowych, jak i w umówionych uprzednio miejscach. Ofiarami walk pseudokibiców padają coraz częściej osoby postronne w miejscach publicznych.
    Ważne jest ukazanie złożoności świata „szalikowców”oraz społecznego środowiska, z którego się wywodzą. Ile osób na stadionie – tyle motywów kibicowania, dlatego też istotne jest oddzielenie prawdziwych kibiców od pseudokibiców, a tym samym zmiana nastawienia społeczeństwa oraz stereotypu polskiego kibica funkcjonującego w społeczeństwie. Poznając subkulturę kibiców szalikowców dostrzeżcie Państwo wiele pozytywów wynikających z działalności prawdziwych kibiców.
Bliższe poznanie członków tej subkultury może być pomocne w zrozumieniu tych ludzi, a także zmianie wizji kibica, która dostarczana jest społeczeństwu za pomocą mediów. Przedstawię motywy działań, specyfiki zachowań, systemów
wartości prezentowanych przez kibiców, tego kim są i w czym są podobni do społeczeństwa, a co wynika z tego faktu – poznanie tożsamości członków subkultury kibiców szalikowców.

    Tożsamość możemy ujmować m. in. w ujęciu filozoficznym, psychologicznym, a także socjologicznym.
Prezentacja filozoficznego ujmowania tożsamości może przybrać różne postacie, oto niektóre z nich:
-historycznego bądź systematycznego ukazania ogółu filozoficznych propozycji w tym zakresie,
-historycznego i systematycznego zakreślania obszaru fenomenów czy faktów wykorzystywanych w filozoficznej analizie tożsamości jako wyjściowe dane oraz ostateczny
rezultat ich opracowania w postaci analizy, analizy hermeneutycznej (itp.),
-historycznego i systematycznego przedstawienia konkretnego, celowo wybranego,przypadku tych filozoficznych propozycji.
    Pierwsza z nich nie ma żadnych braków. Niestety nie daje się ona do wykorzystania w niniejszym opracowaniu tak z racji koniecznych swych rozmiarów, jak założonych do spełniania funkcji. Druga postać prezentacji stanowi ukazanie całej filozoficznej pracy, a nie tylko jej rezultatów. Mankament stanowi ryzyko wyrwania pojedynczego kontekstu z całości koncepcji. Pozytywnym aspektem trzeciej postaci jest całościowe ujęcie, wyeksponowanie  wewnętrznej logiki odpowiedniej dla danego ujęcia i jego specyfiki. Mankament może stanowić jednostronność określona przez konkretną jakość całości, w obrębie której dane ujecie powstało. „Refleksja filozoficzna współtworzyła ramy nowego holistycznego paradygmatu naukowego. Poprzez zwrócenie uwagi na paradoks istnienia człowieka w świecie (z jednej strony jego zasadnicze „współistnienie” ze światem, z drugiej „przymus wolności”, polegający na konieczności dokonywania wyboru kształtu współistnienia) sformułowała nowe problemy, które na poziomie dociekań naukowych za pomoc własnych instrumentów badawczych podjęły nauki humanistyczne – socjologia, psychologia, czy pedagogika” .
  


„Tożsamość” w socjologii to ten element jaźni, który odnosi się do niej samej. Dotyczy obrazów, wyobrażeń, przekonań o samym sobie, innymi słowy wszystko co odpowiada na pytanie – kim jestem? Pojawił się problem tożsamości jednostki oraz liczne skupione wokół niego rozwijane na gruncie psychologii, antropologii kultur, socjologii, filozofii i teologii perspektywy badawcze. „W socjologii pojęcie tożsamości jednostki, mimo wielu niespójnych sposobów jego interpretacji i kontrowersji metodologicznych, zaczęło być traktowane jako nowa kategoria, przydatna w wyjaśnieniu zjawisk prowadzących do wywołania się nowych światopoglądów, stylów życia, orientacji politycznych i nowych form relacji wiążących partnerów w rodzinie i innych grupach pierwotnych”. Amerykańscy socjologowie zajmowali się człowiekiem i jego zachowaniem społecznym, a nie systemami społecznymi. Przeciwstawili się dwóm wiodącym tendencjom, a mianowicie: naturalizmowi (niezmienne cechy biopsychiczne jednostki kształtują społeczeństwo - tzw. „pierwotna daność jednostki”) oraz socjologizmowi (jednostka jest czysta kartą – tzw. tabula rasa, a „pierwotna daność społeczeństwa” kształtowana jest przez wpływy społeczeństwa.

K u l t u r a l i s t y c z n e   u j ę c i e   t o ż s a m o ś c i
  
    Interakcja ludzka jest głównie interakcją symboliczną, a granice społeczeństwa określa granica komunikacji ludzi między sobą, za czym idzie wcielanie się w role jednostek nie należących do najbliższego otoczenia. Wynika z tego, że „uogólniony inny” nie należy wyłącznie do grupy społecznej, w której uczestniczą jednostki. „Uogólniony inny” zmuszony jest przekroczyć granice geograficzne i czasowe, ponieważ interakcja odbywa się za pomocą przede wszystkim języka, który należy do wielu symboli. A. Kłosowska podkreśla, iż człowiek otoczony jest sferą kultury komunikowanej drogą pośrednią – poprzez czas i przestrzeń. Aktualnie społeczna kultura, realizowany w kontakcie doraźnym może korzystać
z wielu zasobów potencjalnej kultury, która jest możliwa do wydobycia w dowolnym momencie z elektronicznych urządzeń odbiorczych. „Swoisty formalizm symbolicznego interakcjonizmu i zbliżonych kierunków zamyka im drogę do poznania właściwego wpływu symboli i wartości na osobę ludzką”. Jedno z założeń głosi, iż zrozumienie kształtowania procesów tożsamości nie jest możliwe bez uwzględnienia działania dużych grup społecznych i jednostek, nie biorąc pod uwagę szerokiego kontekstu kulturowego i społecznego. Budowanie tożsamości kulturowej może odbywać się na dwa różne sposoby.
„Pierwszym z nich jest swego rodzaju nawiązanie do już przebytego stadium rozwojowego, jakim było bezkrytyczne utożsamianie się z grupą i proponowanymi przez nią regułami zachowania. Wedle tej zasady określa się swoją kulturową tożsamość na podstawowych atrybutów zewnętrznych. Mogą nimi być: kolor skóry, status majątkowy, zaś w przypadku państwa: granice i państwowe elementy (godło, flaga), system monetarny, system prawny itp.
(…) Istnieje także drugi sposób budowania tożsamości kulturowej. Jest on oparty na uznaniu dla atrybutów, które można nazwać wewnętrznymi. Przybierają one postać idei systemu wartości, a o ich istnieniu można wnioskować tylko na podstawie zachowania. Podstawą do identyfikacji ze wspólną kulturową jest zrozumienie zasad jej działania i przestrzeganie proponowanych przez nią reguł opartych na akceptacji i uznaniu dla wartości, którym dana grupa hołduje”.


Psychologiczne ujęcie tożsamości-E. Erikson traktuje życie jako nieustanne zmagania się „ja” ze światem, z realizacją innych zadań egzystencjalnych w kolejnych fazach życia. Tak pojmowane życie człowieka przez E. Eriksona ma charakter egzystencjalny. Traktuje on życie jednostki jako nieustanny



rozwój któremu podlega jednostka w czasie całego życia. Przechodzenie z jednej fazy do drugiej rozwoju związane jest zazwyczaj z kryzysem normatywnym, momentem gdzie rozwój kieruje się w jedną lub w drugą stronę. Elementem pełniącym rolę ogniwa scalającego kolejne fazy jest właśnie tożsamość. Jednostka stając naprzeciwko kryzysu może osiągnąć nowe siły i ich wzrost w momencie pozytywnego rozwiązania kryzysu, lub pojawić się może podatność
na jej niedostosowanie i stagnację w momencie, gdy kryzys nie zostanie pomyślnie rozwiązany. Wszystko to zależy od energii witalnych jednostki, a także od sytuacji społecznej w której się aktualnie znajduje i związanym z tym dostępem do środków ułatwiających rozwiązanie kryzysu.



E. Erikson w swoich pracach różnie określa pojęcie tożsamości. W swoim artykule „The problem of Ego Identity” wskazuje na obecność czterech głównych elementów tożsamości. Zalicza do nich:
-Świadomość, samo potwierdzenie siebie jako siebie, swej właśnie tożsamości
-Ciągłość osobistego charakteru;
-Milczące realizowanie syntezy ego
-Wewnętrzna solidarność z ideałami i właściwościami grupy.

Różniącym się elementem od pozostałych jest ostatni element, ponieważ oznacza on otwarcie się na zewnątrz, jest określany jako zależność od sytuacji historycznej. A. Kłoskowska stwierdza, że „odnosi się do poczucia solidarności i zespolenia z grupą społeczną i jej wartościami”. Mówiąc o zespoleniu trzeba mieć na myśli połączenie socjologii i psychologii, dzięki którym można zauważyć zależność ego z wpływami środowiska i otaczającej jednostkę kultury.

    Wielu autorów w swoich publikacjach wskazuje na różnorodne powiązania i zależności pomiędzy tożsamościami: społeczną, jednostkową oraz kulturową. Biorąc pod uwagę chronologię tworzenia i poziom abstrakcyjności za Hanną Mamzer „tożsamość społeczną należy uznać za pierwszą pojawiającą się formę tożsamości, tożsamość jednostkową za stadium kolejne, zaś kulturową za fazę trzecią”. Hanna Mamzer uważa, że każdy z tych zakresów tożsamości posiada swoje odzwierciedlenie w psychice każdego człowieka. „Tożsamość społeczna powstaje na skutek przynależności do jakiejś społeczności i może być rozumiana jako forma tożsamości grupowej” Analizując literaturę związaną z zagadnieniami tożsamości spotkać się można z nadużyciem, jakim jest traktowanie na równi tożsamości zbiorowej z tożsamością grupową. Z definicji grupy wynika, „że nie każda zbiorowość może być traktowana jako grupa i aby móc daną zbiorowość nazwać grupą, musi posiadać przynajmniej cel swojego działania i wewnętrzną organizację usankcjonowaną interakcjami zachodzącymi pomiędzy członkami grupy”. Trzeci zakres tożsamości jakim jest tożsamość kulturowa jest postrzegany jako najbardziej abstrakcyjny oraz zawierający wymóg zaawansowanej samoświadomości i refleksji. „Ważne jest jednak, to że wszystkie trzy rodzaje tożsamości muszą współwystępować ze sobą i co więcej, trudno wyobrazić sobie jednostkę nie posiadającą któregoś z tych zakresów”. Wszystkie zakresy tożsamości kształtują się w toku dynamicznego procesu, a elementy jednej z tożsamości mogą być elementem innej tożsamości.


„Niektórzy sądzą, że piłka nożna to sprawa życia i śmierci...
Mogę was zapewnić, że to jest coś znacznie poważniejszego”


Bill Shankly, trener Liverpoolu, w tygodniku \\\\\\\"Sunday Times\\\\\\\" (1981)




     Zjawisko subkultur otoczone jest tajemniczością, a wszystko z tym zjawiskiem związane ma charakter sensacji. Wpływ na to ma brak odpowiedniej wiedzy na temat przyczyn tego zjawiska, a także problemy w zdobywaniu informacji odnośnie tworzenia się subkultur. Od kilkudziesięciu lat problem subkultur absorbuje poczynania naukowców, osób związanych z mass mediami, a także osób zajmujących się wychowywaniem młodzieży.
     P. Piotrowski wskazuje na to, iż informacje docierające do ludzi na temat subkultur najczęściej wiążą się z zachowaniami dewiacyjnymi, dzięki czemu „termin subkultura zwykło się potocznie rozumieć – jako zagrażający porządkowi społecznemu, prymitywny lub co najmniej niekonwencjonalny sposób uczestniczenia w kulturze”. Marian Filipiak natomiast uważa, że „pojęcie subkultura w potocznym rozumieniu stawiane jest w jednym szeregu z takimi określeniami jak „nieprzystosowanie społeczne”, „patologia społeczna” i kojarzy się z negacją obowiązujących wzorów kulturowych, z rewoltą i buntem”. Zdaniem M. Filipiaka takie rozumienie subkultury ma wydźwięk jednoznacznie pejoratywny i jest „całkowicie nie wystarczające w analizie naukowej, nie uwzględnia ani wielości subkulturowych odmian, ani ich kontekstu historycznego”.

    Subkulturę szalikowców tworzą młodzi ludzie, dla których czynnikiem grupowej tożsamości jest kibicowanie swojej drużynie. „Dla szalikowców konkurencyjna drużyna jest synonimem wroga: pod jej adresem skandowane są obraźliwe nazwy, wulgarne przyśpiewki itp. Mecz piłkarski jest okazją do wyładowania agresji, zaznaczenia swojej obecności, ugruntowania w sobie przeświadczenia, iż się jest członkiem określonej społeczności”. W związku z tym, iż piłka nożna nie organizuje całego czasu życia młodych ludzi, jako cechę charakterystyczną tej subkultury można wskazać okazjonalność. Subkultura szalikowców wbrew pozorom nie jest wytworem czasów nam obecnych. Z kronik starożytnych wyczytać można o pierwszych zjawiskach kibicowania podczas różnego rodzaju imprez sportowych. Ostateczny kształt subkultury szalikowców ukształtował się na przełomie XIX i XX wieku na Wyspach Brytyjskich. „Wbrew pozorom szalikowcy nie są masą przypadkowo zebranych osób, tylko dobrze uporządkowaną grupą ludzi, którzy znają swoje miejsce i wiedzą, co mają czynić i kogo uważać za swego największego wroga”.
   
    Obraz świata szalikowców najczęściej dociera do ludzi poprzez różnego rodzaju media – telewizję, gazety, radio. Często obraz ten jest zupełnie inny od tego, jak sami o sobie mówią członkowie tej subkultury. Z różnych wypowiedzi szalikowców wynika, iż uważają siebie oni za rycerzy, którzy walczą w słusznej sprawie broniąc honoru swojego klubu. Jeden z kibiców powiedział: „Kibice (...) porównują się do innych wzorów, dawnych. Na przykład do rycerzy. Kto zebrał kiedyś na polu bitwy więcej sztandarów wroga – był lepszy, dzielniejszy. Kto zabiera dziś większą flagę, więcej szalików – też czuje się lepszy”. W tym podrozdziale autor pracy skupi się na opisaniu zachowań kibiców szalikowców, ich wartości, symboli, a także dopingu podczas meczu i walki z kibicami drużyny przeciwnej.

    Profesor Janusz Czapiński w swoim felietonie zatytułowanym „Kibicowanie wpisane w naturę” trafnie charakteryzuje zjawisko kibicowania, a co wynika z tego – samych kibiców. Zdaniem profesora Janusza Czapińskiego „Każdy człowiek ma dwie fundamentalne potrzeby: przynależności i pozytywnej samooceny. Ciągle szukamy odpowiedzi na pytanie, kto jest swój i z kim możemy się identyfikować. Nieustannie dążymy też do poprawy samooceny.
    Kibicowanie wynika z obu tych motywacji. Pozwala zaspokoić potrzebę tożsamości społecznej i umocnić poczucie własnej wartości. Możemy powiedzieć: to jest moja drużyna, a ci, którzy jej kibicują, to moja grupa, swojacy. Jeśli moja drużyna wygra, to będzie to wygrana wszystkich nas, jej kibiców. Okażemy się lepsi od innych. Więc zagrzewajmy naszych reprezentantów do zwycięskiej walki. Kibicowanie to tworzenie wspólnoty swoich.
Nic dziwnego, że temperatura kibicowania rośnie, gdy wydarzenia sportowe oglądane są wraz z innymi swoimi. Dla kibica zawody sportowe są czymś więcej niż grą dwóch jedenastek, czy nawet rywalizacją dwóch klubów lub reprezentacji narodowych. To symboliczna wojna dwóch lub więcej wspólnot, dla których ich drużyny ze wszystkimi emblematami służą do identyfikacji”.
    Kibicowanie nie sprowadza się tylko podczas meczu – jest to styl życia, sposób na życie kibiców szalikowców. Dr Jerzy Dudała powołując się na słowa Wojciecha Wencla stwierdza, iż „kibicowanie to mit, który poznaje się w dzieciństwie i od którego później trudno się uwolnić. To mit wiążący ludzi, podobny do wspólnoty narodowej czy regionalnej, ale jeszcze silniejszy. Jest to pierwotne, ale szlachetne. Kibiców przedstawia się jako chuliganów, ale tak nie jest”.
    Klub dla prawdziwego kibica w dzisiejszych czasach stanowi coś porównywalnego do religii. Herb, a także barwy klubu to wręcz „rzecz święta”. Niejednokrotnie tradycja kibicowania przekazywana jest z pokolenia na pokolenie już od najmłodszych lat. Kibicowanie, a co za tym idzie utożsamianie się ze swoim ukochanym klubem stanowi w dzisiejszych czasach formę patriotyzmu. Kibice z dumą odnoszą się do tego skąd pochodzą i kim są, co w erze powszechnej globalizacji jest sprawą zasługującą na uwagę. Trudno jest zrozumieć zwykłemu człowiekowi, chęć przemierzania nawet tysięcy kilometrów za swoją ukochaną drużyną. To właśnie kibice jak wskazują nie tylko oni sami, ale także osoby zainteresowane zjawiskiem kibicowania, są „dwunastym zawodnikiem”. To dzięki nim, ich zaangażowaniu i dopingowi zawodnicy potrafią zwyciężać nawet z silniejszymi przeciwnikami. Można by nawet pokusić się o stwierdzenie za dr Jerzym Dudałą, że „przecież przy olbrzymiej korupcji środowiska piłkarskiego to właśnie kibice są najbardziej uczciwi. Oni kochają kluby bezinteresownie i wiernie trwają przy ukochanych barwach”. Klub to nie tylko zawodnicy i działacze – to przede wszystkim kibice, dzięki którym wszystko się kręci w dzisiejszych czasach.
     Fenomenem potwierdzającym powyższe stwierdzenie może być przypadek kibiców Zagłębia Sosnowiec opisany przez dr Jerzego Dudałę w książce pt.: „Fani chuligani”. W momencie, gdy w roku 1993 władze klubu Zagłębie Sosnowiec ogłosiły upadłość klubu, a sam klub został rozwiązany, kibice sosnowieckiego Zagłębia jeżdżąc ze swoimi barwami na mecze reprezentacji, czy zaprzyjaźnionej drużyny Legii Warszawa krzyczeli: „było, jest i będzie - zawsze Zagłębie! \\\\\\\". To właśnie dzięki zaangażowaniu kibiców i osób z pasją udało się po kilku latach ponownie powołać do życia sosnowiecki klub. Nie jest prawdą jednak, że wraz ze zjawiskiem kibicowania wiążą się same pozytywne lub negatywne zjawiska. Tak jak i w życiu codziennym można wyróżnić ludzi, którzy mają swoje zasady i wartości zgodne z powszechnie obowiązującymi, którymi kierują się w życiu, ale i takich których nie obowiązują powszechnie obowiązujące zasady i wartości. Mają oni swój kodeks postępowania i tylko nim się w swoim życiu kierują. Podobnie jest z kibicami. Podzielić ich można na chuliganów, czyli osoby których celem jest tzw. „zadyma” na meczu, wszczynanie burd. Wyróżnia się także ultrasów – osoby odpowiedzialne za kolorowe i miłe dla oka choreografie podczas spotkań piłkarskich, a także ultrasów odpowiedzialnych za doping na meczu. Wyszczególnić należy także zwykłych kibiców, którzy na mecz przychodzą jedynie
i wyłącznie dla spektaklu sportowego, który odgrywany jest na murawie boiska. Zaryzykować można stwierdzenie, że ilu kibiców na stadionie – tyle motywów związanych z kibicowaniem.


    Celem, który przyświecał mi pisząc ten artykuł była zmiana stereotypu kibica wśród społeczeństwa. W dzisiejszych czasach na samo słowo kibic większość ludzi widzi przed sobą dużego, silnie zbudowanego mężczyznę, z głową ogoloną „na zero”, z szalikiem w jednej, a kijem w drugiej ręce. Za serwowanie takiego obrazu odpowiedzialne są media. dostarcza się odbiorcom to, co się sprzedaje, czyli wszelkiego rodzaju skandale, kłótnie, awantury, a w tym między innymi awantury stadionowe, które są znakomitym kąskiem dla złaknionego sensacji społeczeństwa.kibic to nie tylko łysy, dobrze zbudowany chuligan, który nie ma zasad. Kibice to tacy sami ludzie jak każdy z nas, a jedyną i główną rzeczą różniącą ich od reszty społeczeństwa jest ich pasja (hobby).Kobiety również należą do subkultury kibiców, pojawiają się na stadionach podczas imprez sportowych. Na trybunach coraz częstszym widokiem są kobiety, a nawet całe rodziny – jak za dawnych czasów. Zamiast brnąć w stereotypy należałoby zastanowić się co za sobą niesie zjawisko kibicowania. Przeprowadzone przeze mnie badania dowodzą, iz jest to bezinteresowne oddanie dla ukochanego klubu. Mówiąc o kibicach należy promować w mediach nie tylko postawę chuliganów, ale także liczne akcje charytatywne prowadzone przez kibiców, które niosą pomoc potrzebującym. Zbieranie funduszy na organizacje wyjścia do kina dla dzieci z rodzin patologicznych oraz z domu dziecka, aby ich życie stało się bardziej barwne, rozrywkowe, a przy okazji żeby mogły zaczerpnąć trochę kultury. Kolejne, ale nie jedyne akcje organizowane przez ruch kibicowski to: gromadzenie ubrań i żywności, aukcje charytatywne związane ze sprzedażą piłek i koszulek z podpisami piłkarzy klubu, a także oddawanie krwi. Zamiast stosować kolejne zakazy i represje uderzające w kibiców należałoby przeprowadzić z nimi dialog o ich potrzebach i zachowaniu. Interesująca na dzisiejsze czasy sytuacja ma miejsce w Olsztynie, gdzie sponsor klubu wyszedł naprzeciw kibicom i zaproponował dofinansowywanie opraw meczowych w sytuacjach kiedy to kibice nie będą używali wulgaryzmów na stadionie. Sytuacja taka jest zadowalająca z obu stron, ponieważ kibice za swoje odpowiednie zachowanie są nagradzani finansowo. Pozwala im to na coraz nowsze i lepsze choreografie podczas meczów, a z drugiej strony na stadionie panuje większy spokój. Sprzyja to pojawianiu się całych rodzin na meczach, które mogą w spokoju obejrzeć widowisko sportowe, a także prawdziwe widowisko na trybunach (oprawy meczowe). Wizja kibica nie kojarzonego z „oprawcą” na dzień dzisiejszy wydaje się być utopijna, dlatego tak ważne jest kierowanie wszelkich akcji charytatywnych organizowanych przez subkultury kibiców szalikowców do mediów, ponieważ one wykreowały zły wizerunek kibiców i tylko one są w stanie obalić ten mit. Prawdziwi kibice od dawna starają się zrobić wiele, aby nie identyfikowano ich z pseudokibicami. Dopóki społeczeństwo nie będzie miało styczności osobiście z subkulturą kibiców szalikowców, w dalszym ciągu będzie kierowało się w myśl zasady to, co do końca nie poznane jest złe. Zjawisko kibicowania jest w dzisiejszych czasach niezbadane, dlatego należałoby podjąć w tym kierunku badania, które pomogłyby pokazać prawdziwe oblicze tego zjawiska, ponieważ dla kibiców krzywdząca jest postawa społeczeństwa wobec nich, a warto wysłuchać opinii obu stron.


Źródła:
·    Zamojska E., Kulturowa tożsamość młodzieży, Poznań – Toruń, 1998,
·    Bokszański Z., Tożsamości zbiorowe, Warszawa, 2005,
·    Mamzer H., Tożsamość podróży- wielokulturowość w podróży a kształtowanie tożsamości jednostki, Poznań,2002,
·    Kłoskowska A., Kulturologiczna analiza biograficzna, Warszawa 1990,
·    Piotrowski P., Szalikowcy. O zachowaniach dewiacyjnych kibiców sportowych, Toruń, 2000,
·    Filipiak M., Od subkultury do kultury alternatywnej. Wprowadzenie do subkultur młodzieżowych,Lublin,1999,
·    Kowalski R., Potomkowie Hooligana – szalikowcy, Toruń, 2000,
·    Piotrowski, P., Szalikowcy. O zachowaniach dewiacyjnych kibiców sportowych, Toruń, 2000,
·    internet, http://www.kibicpolski.pl/kibic/felietony/prof.-czapinski-kibicowanie-wpisane-jest-w-natureczlowieka
·    źródło: Dudała J., Kibice w mediach, http://www.goool.pl/main.php?id=16530