Zajęcia wychowawcze z uczniami skłaniają do refleksji i zmuszają do stawiania pytań. Co zaproponować młodzieży na takich zajęciach? O czym chcą rozmawiać? Większość nauczycieli na pierwszym miejscu stawia profilaktykę i mówienie o zgubnych skutkach alkoholizmu i narkomanii, krzywdzącej sile agresji czy też właściwej komunikacji.
W roku szkolnym 2007/2008 przeprowadziłam badania wśród 6 klas jednego z białostockich gimnazjów. Uczniowie w kwestionariuszu ankiety mieli odpowiedzieć na pytania dotyczące tematyki poruszanej podczas godzin z wychowawcą oraz zagadnień, które chcieliby na takich lekcjach poruszać. Zaskakujący ? być może ? jest fakt, iż czołowe miejsca w kategorii ?temat szczególnie oczekiwany? zajmują: rodzina (76%), miłość (51%) oraz przyjaźń i tolerancja (po 49%). Uczniowie chcą rozmawiać o wartościach. Czy jesteśmy na to przygotowani? Już na wstępie pragnę podkreślić, iż zagadnienie wartości nie ogranicza się do godzin wychowawczych.

Wartości stanowią w pedagogice współczesnej kluczowy problem edukacji szkolnej. K. Denek zwraca uwagę, że wartości występują w edukacji szkolnej jako system norm rzutujących na poczynania nauczycieli i uczniów. Podczas kształcenia odwołujemy się do wartości, które uczniowie mogą zaakceptować, a nawet – identyfikować się z nimi. Wartości są kategorią edukacji i nauk o niej. Stanowią źródło inspiracji i dyrektyw.[1] Dlatego trzeba wszystko czynić, żeby wartości mogły być rozpoznawane i respektowane. Znajdują się w człowieku również siły czy możliwości aksjologicznego ich przyjmowania, co oznacza odkrywania tych wartości.[2]

Przemiany świadomości społecznej należą do tych kręgów problematyki, które są równie ważne i interesujące jak reformy gospodarcze, gdyż bez zmian dokonujących się w sposobie myślenia ludzi, w ich postawach i dążeniach, nie sposób wyobrazić sobie efektywnych zmian w ekonomice i w dziedzinie polityki. Poza tym klimat społeczny, samopoczucie ludzi, akceptacja przez nich nowego ustroju i kształtowanego sposobu życia to czynniki, które mają znaczenie autonomiczne, szczególnie w warunkach demokracji i wolności obywateli.

Wśród wielu kwestii, które składają się na ogólny zarys świadomości społecznej, jedną z najważniejszych – moim zdaniem - jest kształtowanie się społecznego systemu wartości. Zwłaszcza w społeczeństwach demokratycznych, w których wiele spraw nie jest rozstrzygalnych arbitralnie przez władze, lecz układa się według woli i życzeń obywateli, to jakie są ich wybory i preferencje nabiera szczególnego znaczenia.[3] Zadaniem edukacji staje się więc przygotowywanie do świadomego uczestniczenia w świecie wartości.

 

Znaczenie wartości w życiu człowieka

Wartości posiadają egzystencjalny charakter, a to oznacza, iż mają istotne znaczenie w życiu człowieka. Najogólniej decydują o kształcie i jakości naszej egzystencji, o stylu życia stanowiącym wskaźnik jakości człowieczeństwa. Wiążą one ludzką egzystencję z życiem, aktywizują przebieg relacji międzyludzkich i są przedmiotem odniesienia dla jednostki. Przyciągają i otwierają na rzeczywistość, zobowiązują ją i ukierunkowują. W tym znaczeniu można o nich orzekać w terminach rzeczywistości, które umożliwiają jednostce proces autotransformacji, transformacji, ukierunkowania i podejmowania decyzji.

Wartościom przypisuje się wielostronną rolę i funkcję w egzystencji człowieka. Upatruje się w nich czynnika integralnego rozwoju człowieka, kreowania tożsamości w indywidualnym i społecznym aspekcie, budowania projektu życia, integracji społecznej, rozwiązywania konfliktów. Wartości cenione przez człowieka, wybierane, urzeczywistniane, stanowią także istotny czynnik motywacyjny. Warunkują one stosunek do otaczającego świata, wpływają na ocenę przeszłości oraz na wybór celów i kierunków działania w przyszłości.

Niekwestionowanym faktem jest również to, że stanowią istotny czynnik rozwoju poznawczego; stanowią przedmiot intelektualnych zainteresowań, emocjonalnych odniesień i podmiotowych dążeń jednostki. Uaktywniają wyobraźnię, skojarzenia, intuicję, mobilizują i wyzwalają siły motywacyjne - mają moc wołania ku sobie[4].

W rozwoju duchowym człowieka szczególną rolę pełnią wartości tkwiące w działach sztuki oraz wartości chrześcijańskie. Piękno dzieł sztuki pobudza wyobraźnię, wyzwala zachwyt, radość oraz uczucia. W prawidłowym funkcjonowaniu człowieka w wymiarze jednostkowym i społecznym, w procesie integralnego rozwoju i stawaniu się kimś, istotną rolę odgrywają zhierarchizowane i zharmonizowane systemy wartości.

Wartości odgrywają istotna rolę w kreowaniu tożsamości człowieka, rozumianej jako kompetencje do działania, do rozwiązywania problemów. Pozwalają jednostce na doświadczanie sensu i znaczenia własnej podmiotowości. Wartości urzeczywistniane i wartościowanie jakości ich urzeczywistnienia ułatwiają odpowiedź na pytanie, kim jestem, jakie miejsce zajmuję w środowisku społecznym.

W istotnym stopniu wartości stanowią czynnik motywacji człowieka do działania, inspirują, pobudzają jego aktywność, stanowią czynnik aktywności, podmiotowości, autonomii. Znajdując się w świecie wartości człowiek prezentuje wobec nich określoną postawę: pozytywną albo negatywną. Akceptuje, wybiera, preferuje, urzeczywistnia w swoim życiu, zachęca innych do podobnych postaw lub też neguje, odrzuca, inspiruje innych do podobnej postawy. Proces urzeczywistnienia wartości pozwala człowiekowi na doświadczenie sensu i znaczenia własnej podmiotowo – osobowej egzystencji[5], jak również kreowania jej ku wyższym jakościom poprzez wartościowanie siebie w aspekcie kim mogę być i chcę być, ku jakim wartościom dążę i chcę dążyć.

Wartości zajmują także istotne miejsce w życiu społeczno – kulturowym. Stanowią czynnik kształtujący relacje: człowiek – człowiek, człowiek – grupa społeczna, człowiek – środowisko społeczne, współtworzą życie wspólnotowe. Dlatego tak istotna jest gruntowna świadomość pedagogiczna dotycząca tego zagadnienia oraz konceptualne projektowanie działań wspomagających introcepcję wartości wśród młodego pokolenia,

 

Rola i funkcje wartości w edukacji

Czasy wielkiej zmiany w Polsce i swoistej międzyepoki [6] są poważnym wyzwaniem i szansą, ale także zagrożeniem dla procesów rozumienia i kształtowania koncepcji rozwoju i hierarchii wartości oraz ich wdrażania w sferze edukacji.[7] Reformowaną szkołę i edukację powinno cechować pogłębione podejście aksjologiczne oraz ukazywanie różnych światów wartości.

W Podstawie programowej kształcenia ogólnego z zakresu języka polskiego w gimnazjum w punkcie szóstym dotyczącym zadań szkołach czytamy, iż zadaniem szkoły jest Wspomaganie uczniów w procesie rozpoznawania i rozumienia wartości oraz w osobistym wysiłku tworzenia wewnętrznie akceptowanej ich hierarchii.[8] Działania, jakie podejmują nauczyciele w tej kwestii są niejednokrotnie intuicyjne, nie poparte wiedzą merytoryczną dotyczącą zagadnień aksjologicznych. Faktem jest, że wartości są powiązane z aspiracjami, co sprawia, że mówienie o wartościach staje się jeszcze istotniejsze. Dlatego w projektowaniu własnych działań, pisaniu autorskich programów należy uwzględnić wiadomości dotyczące systemu wartości preferowanych i uznawanych przez młodzież oraz ich aspiracji życiowych.

W sytuacji kryzysu wartości i ostrej krytyki systemów edukacji i zagrożeń procesów wychowawczych niezbędne jest poszukiwanie i formułowanie nowej filozofii i aksjologii edukacji oraz przyjęcie takich orientacji, które pozwolą na ukierunkowanie działań na problemy współczesności i cywilizacyjne wyzwania przyszłości, a także na rozwijanie postaw demokratycznych i uspołecznionych.

Jak stwierdza Cz. Banach, zasadniczego znaczenia nabiera poszukiwanie, znalezienie, a w konsekwencji - przyjęcie takiej strategii edukacji i kultury, która wychodziłaby od osobowości i postaw, następnie formułowała umiejętności i kompetencje, a na końcu dobierała treści, metody i środki pracy pedagogicznej. Muszą za tym iść zmiany w kanonach kształcenia ogólnego i zawodowego, zmiany podstaw programowych oraz wielość programów nauczania i podręczników do wyboru, tworzenie programów autorskich, dających szansę ukazywania różnych opcji oraz możliwości poznawania i realizacji różnych wartości, a także postrzegania świata danego i zadanego.

Zadaniem edukacji jest przygotowanie młodzieży i dorosłych do dialogu kultur i wartości, do obrony wartości cywilizacji humanistycznej oraz do przeciwstawiania się relatywizmowi wartości i upowszechnianiu opcji minimalistycznych. Dlatego edukacja humanistyczna, filozoficzna, etyczna i kulturalna powinny dostarczać nie tylko nowoczesnej i atrakcyjnej wiedzy, ale także uczyć doświadczeń życiowych przez działanie. Nic nie utraciło na aktualności stwierdzenie raportu UNESCO Uczyć się, aby być: Demokratyczna oświata powinna przygotowywać do rzeczywistego korzystania z demokracji [...] działalność wychowawcza powinna być powiązana ze sprawiedliwą, skuteczną i demokratyczną praktyką.[9]

Kształcenie ogólne jest niezbędne do zrozumienia świata w jego różnych przejawach i obszarach, ale powinno być osadzone w zespole teorii kształtowania nowoczesnych kanonów, podstaw programowych i programów nauczania oraz standardów wymagań i osiągnięć, a także traktowane jako jedność: kształtowania świata wartości i postaw, umiejętności i kompetencji, zdobywania wiedzy, jako wartości samoistnej oraz instrumentu aktywnego i odpowiedzialnego działania i życia ludzi. Kształcenie ogólne musi mieć więc  podstawę aksjologiczną. Polityka i edukacja powinny zmierzać do kształtowania humanistycznego systemu wartości etycznych oraz ideału wielostronnego rozwoju i aktywności jednostki.

Zmieniający się kształt świata i Polski stawia przed edukacją takie problemy i obszary działania, jak: ekologia, kultura, tożsamość i humanizacja stosunków społecznych, odnowa postaw moralnych, bezpieczeństwo wewnętrzne i zewnętrzne, suwerenność i integracja europejska, równość szans rozwoju ludzi w aspekcie realizacji praw człowieka. W takim duchu powinny być kształtowane podstawy programowe i programy nauczania oraz standardy egzaminacyjne, a także podręczniki i inne materiały dydaktyczno-wychowawcze, które mają określać zadania edukacyjne szkół, określać pożądane postawy oraz zapewnić przygotowanie ludzi do funkcjonowania w demokratycznym, rynkowym i informacyjnym społeczeństwie. Dlatego w działaniach edukacyjnych powinni aktywnie i podmiotowo uczestniczyć - obok nauczycieli i uczniów - również rodzice i środowisko lokalne.

Zasadniczej i pilnej odnowy wymaga dotychczasowa edukacja nauczycielska. Niezbędna jest szeroka podbudowa ogólna i humanistyczna tej edukacji, znajomość myśli pedagogicznej, psychologicznej, filozoficznej i socjologicznej, aby gruntownie poznawać świat wartości i antywartości, szanse i zagrożenia, ideały wychowawcze oraz zdobywać umiejętności dialogu i dyskursu, a także współdziałania z młodzieżą.

Edukacja powinna ułatwiać ludziom postrzeganie rzeczywistości jako zespołu wartości, które trzeba umiejętnie poznawać oraz dokonywać ich mądrego przewartościowywania i przyjmowania, aby mogły być przydatne do kształtowania rzeczywistości i ich samych. Oprócz wiedzy i wyobraźni w edukacji trzeba także natchnienia i chęci poszukiwań, stawiania pytań i formułowania problemów, a także kształtowania umiejętności ich rozwiązywania. I chociaż mam świadomość, iż praktyka obarczona jest wieloma obowiązkowymi utrudniającymi poszukiwanie i dążenie do konceptualnych rozwiązań we własnej pracy, to właśnie owo poszukiwanie drogi ku wartościom i pomoc w jej odnajdywaniu młodym – uważam za jeden z najważniejszych obowiązków nauczycieli – pedagogów w dobie współczesnej.

          Dorastający człowiek, aby mieć poczucie własnej tożsamości chce sam odkrywać i wybierać wartości. Jego wyostrzony krytycyzm dostrzega niekonsekwencje i błędy świata dorosłych. Daje to w rezultacie izolację od rodziny, wskutek czego zanika dotychczasowe zaufanie i bliskość, a pojawia się nieufność i dystans. Osamotnienie, które przeżywa jest tym bardziej ujmujące, że ma on jednocześnie wyraźne poczucie własnej słabości psychicznej i moralnej. Przyczynia się to do zaburzenia introcepcji wartości, gdyż najbliższe otoczenie (rodzina, szkoła) wycofują się z pomagania w kształtowaniu systemu wartości i poszukiwania niezbędnych imponderabiliów. Ten fakt J. Kurzępa określa hasłem SEN – strefami edukacyjnej i etycznej nieobecności nauczycieli, rodziców – dorosłych.[10]

          Zadaniem świadomych pedagogów staje się więc projektowanie działań, które umożliwią poznanie systemu wartości młodzieży i wspomaganie introcepcji wartości szczególnie istotnych z uwagi na wymagania społeczne i rozwój jednostkowy.

 

 

---

[1] K. Denek [w:] W. Furmanek (red.), Z badań nad wartościami w pedagogice, Rzeszów 2006, s. 80.

[2] tamże, s. 81.

[3] M. J. Szymański, Młodzież wobec wartości, s. 13.

[4] K. Chałas, Wychowanie ku wartościom,, s. 30.

[5] Tamże, s. 331.

[6] Za: Cz. Banach, Wartości w systemie edukacji [w:] Konspekt - Pismo Akademii Pedagogicznej w Krakowie, nr 7/ 2001. www.wsp.krakow.pl [dostęp: 02. 03. 2008r.]

[7] tamże;

[8]Podstawa programowa kształcenia ogólnego; Język polski; www.wgimnazjum.pl/przedmioty/polski/ [dostęp: 03. 05. 2008r. ]

 

[9]  E. Faure, Uczyć się, aby być, Raport UNESCO, PWN, Warszawa 1975, s. 209.

[10] J. Kurzępa, Zagrożona niewinność, Kraków 2007, s. 65.