Dość powszechnie uważa się, że doskonalenie rodziny, jako środowiska wychowawczego powinno skupić się przede wszystkim na czynnikach psychopedagogicznych, tkwiących w każdej rodzinie. Stanowi je układ stosunków pomiędzy członkami rodziny, ich wiedza, poglądy i postawy dotyczące tych stosunków oraz postępowanie osób tworzących grupę rodzinną. Jest to zespół spraw, które w uproszczeniu można określić jako kulturę wychowawczą, szczególnie chodzi o praktykę rodziców. W tym też kontekście powinno się rozpatrywać zagadnienie kultury w badaniach pedagogicznych. Jej aktualny stan i poziom, a także wzorcowy i postulatowy jej kształt trzeba mieć na uwadze przede wszystkim ze względu na rolę tego aspektu kultury (tu: pedagogicznej) w optymalizacji warunków kształcenia, opieki i wychowania dzieci i młodzieży w środowisku rodzinnym[1].

Współczesne czasy charakteryzują się dynamicznymi zmianami społecznymi, politycznymi i gospodarczymi. Rodzina w Polsce, choć ulega pewnym przemianom zarówno w swej organizacji wewnętrznej, jak i w funkcjonowaniu – nie jest jednak w stanie nadążyć za nowymi uwarunkowaniami tkwiącymi w układach makrospołecznych. Stąd też środowisko rodzinne, które jest bytem dość opornym na zmianę swoich wewnętrznych struktur, przejawia pewne symptomy dysfunkcjonalności. Jest ona w pewnym stopniu patologią niektórych sfer życia rodzinnego i wyrażać się może zachwianiem w obszarze funkcji materialnej, opiekuńczej, wychowawczej, emocjonalnej itp. Dysfunkcjonalność ma, jak dowodzi A.M. Tchorzewski „charakter konfliktogenny, czyli prowadzić może do długotrwałych napięć emocjonalnych, a niekiedy zachowań i wzajemnych odniesień sprzecznych z przyjętymi normami obyczajowymi czy zwyczajowymi”. Wśród wielu czynników zagrażających funkcjonowaniu polskich rodzin należy wymieniać: nietrwałość rodziny, pogarszający się standard życia materialnego, bezrobocie jednego bądź dwojga rodziców, rozluźnienie bądź zerwanie więzi uczuciowych w rodzinie, a także niską świadomość pełnionych ról rodzicielskich oraz dezorganizację socjalizacyjną i wychowawczą. Oddziaływania wychowawcze, socjalizacyjne, opiekuńcze w rodzinie realizowane są nie tylko poprzez czynności rodzicielskie niezamierzone, nieświadome i bezrefleksyjne. Rodzice mogą również wypełniać swe zadania z pewną świadomością; celowo i planowo organizować życie rodzinne, by role rodzicielskie spełniać w sposób refleksyjny. Na podstawie prowadzonych już badań należy stwierdzić, że rodzice i potencjalni rodzice w toku swych oddziaływań rodzicielskich posługują się z reguły pierwszą sferą działań, wynikającą najczęściej z intencji, naśladownictwa swojej rodziny pochodzenia. Nie biorą pod uwagę, gdyż często jej nie znają, naukowej wiedzy pedagogicznej, psychologicznej i socjologicznej w oddziaływaniach wychowawczych i innych sytuacjach życia rodzinnego[2].

Świadomość wychowawcza w społeczeństwie polskim jest na niskim bądź bardzo niskim poziomie. Przejawia się to zarówno w sferze intelektualnej (wiedzy pedagogicznej o rozwoju i wychowaniu dziecka), emocjonalnej (stosunku rodziców do dziecka, więzach łączących rodziców i całą wspólnotę rodzinną) oraz w obszarze działań opiekuńczo-wychowawczych podejmowanych przez rodziców w stosunku do swoich dzieci. Wiedza rodziców o wychowaniu dziecka, jego potrzebach rozwojowych, zainteresowaniach i edukacji stanowi istotny składnik świadomości wychowawczej[3].

Praktyka wychowawcza współczesnych rodziców i nierodziców oparta jest przede wszystkim na wiedzy potocznej oraz na określonym zasobie wiedzy ogólnej, należy przeto sądzić, że współcześnie nadal będą istnieć zróżnicowania środowiskowe i indywidualne w tym zakresie. Zróżnicowania te są uwarunkowane specyfiką poszczególnych tzw. Typowych ośrodków społecznych i wychowawczych, w których dorośli wychowali się i gdzie żyją obecnie. Dlatego też, planując badania nad stanem i poziomem kultury wychowawczej współczesnego społeczeństwa, należy je rozpatrywać w płaszczyźnie osadniczej (wieś różnych typów, miasteczko, miasto oraz część miasta), w płaszczyźnie społeczno-zawodowej (rodzina chłopska, rodzina robotnicza, inteligencka, rzemieślnicza itd.), a także badać poszczególne środowiska: środowisko robotnicze różnych zawodów, środowisko pracowników umysłowych różnych zawodów itd. Różnica w poziomie kultury wychowawczej wynikają choćby ze specyfiki kultury poszczególnych grup i środowisk oraz zróżnicowanego poziomu wykształcenia obywateli. Wyróżnione podstawowe elementy kultury wychowawczej społeczeństwa oraz ich główna treść i wzorzec powinny stać się przedmiotem dalszych analiz naukowych. Dokonując analizy aktualnego stanu kultury wychowawczej społeczeństwa, możemy wykryć w niej sprzyjające i niesprzyjające elementy realizacji ogólnospołecznych zadań wychowawczych. Dysponując wzorcem tej kultury, można zaplanować całościowy program kształtowania kultury pedagogicznej w społeczeństwie polskim, uwzględniając warunki aktualne i plany perspektywiczne a także szerszy kontekst kultury europejskiej i światowej oraz poziom rozwoju cywilizacyjnego. Podjęte u nas badania empiryczne m.in. nad jakością i poziomem kultury pedagogicznej rodziców z różnych środowisk społeczno-zawodowych, oraz badania nad formami pracy szkół w zakresie kształcenia kultury pedagogicznej rodziców dały już po części odpowiedź na tak sformułowane problemy. Okazuje się, że poziom kultury pedagogicznej rodziców ma swe bliskie i dalekosiężne skutki społeczno-pedagogiczne, zwłaszcza gdy idzie o sytuację edukacyjną dzieci. Uwidaczniają się one w złych lub dobrych warunkach startu społecznego i oświatowego młodzieży, wyznaczając w pewnym stopniu drogę życiową dziecka, stypulując jego motywację i dążenie do realizacji planów ważnych dla niego i dla społeczeństwa[4].

Z uwagi na prawidłowości każdego procesu wychowawczego oraz każdej planowej działalności w ogóle – można przyjąć, że w przypadku analizy kultury pedagogicznej powinny być brane pod uwagę następujące jej elementy:

1. Świadomość roli wychowawczej, pełnionej wobec własnych dzieci i w społeczeństwie oraz poczucie odpowiedzialności za losy młodego pokolenia i jego prawidłowy rozwój;


2. Wzory i wzorce (cele) wychowawcze uznawane i realizowane przez społeczeństwo dorosłych, a także wzorce wychowawcze propagowane;


3. Znajomość praw i właściwości psychicznych i fizycznego rozwoju dziecka i respektowania ich w działaniu;


4. Poglądy dorosłych na charakter stosunków wychowawczych (bezpośrednich i pośrednich) miedzy pokoleniami i w ramach każdej generacji oraz w różnorodnych grupach, organizacjach i instytucjach;


5. Poglądy dorosłej części społeczeństwa na rodzaj i skuteczność środków wychowawczych w rozmaitych grupach społecznych, organizacjach i instytucjach wychowania naturalnego, bezpośredniego i pośredniego;


6. Działalność dorosłych, zmierzająca do intensyfikacji szans osiągania pomyślności życiowej, oświatowej i zawodowej przez ogół dzieci i młodzieży, wyrażająca się przede wszystkim w ich stosunku do nauki szkolnej dzieci, wyrównywania warunków startu oświatowego i ich dalszego kształcenia;


7. Stopień i stan refleksji pokolenia dorosłych nad efektami (skutkami i zamierzonymi rezultatami) pełnienia ich roli wychowawczej w społeczeństwie oraz wobec własnych dzieci[5].

Realizatorami kształcenia pedagogicznego rodziców i potencjalnych rodziców powinny być ośrodki wychowania równoległego (domy kultury, mass media, Kościół, czasopisma, książki, kino) a także samorządy terytorialne. Główną jednak rolę w edukacji prorodzinnej musi spełniać szkoła, jako placówka oświatowo-wychowawcza współdziałająca z jednej strony z rodzicami, z drugiej zaś oddziałująca wychowawczo zarówno w procesie lekcyjnym, jak i pozalekcyjnym na dzieci i młodzież[6].

Z treści powyżej wynika, więc że kultura pedagogiczna rodziców w Polsce jest na niskim poziomie a powinno być odwrotnie, jeśli chcemy dobrze wychować dzieci i zadbać o ich potrzeby. Dlatego też duże znaczenie ma edukacja pedagogiczna rodziców, która ma pomóc rozwiać wszelkie wątpliwości wychowawcze rodziców a także przyczynić się do lepszej znajomości własnych dzieci i potrzeb związanych z ich rozwojem.

[1] Pod red. M. Chymuk i D. Topy, Edukacja prorodzinna, , s.32 i 33, Kraków 2000.

[2] Pod red. M. Chymuk i D. Topy… , s.59

[3] Pod red. M. Chymuk i D. Topy…, s.60

[4] Pod red. M. Chymuk i D. Topy…, s. 40

[5] S. Kawula, J. Brągiel, A.W. Janke…, s. 345 i 346

[6] Pod red. M. Chymuk i D. Topy…, s.62