Ocenianie jako narzędzie

Wojciech Wanat, 23 Kwiecień 16

W tekście o nowych narkotykach pisałem, że nauczyciel może w ramach swojej bieżącej pracy prowadzić działania wychowawcze i profilaktyczne. Postaram się na konkretnym przykładzie pokazać jak to może wyglądać. To, co szczególnie ważne: profilaktyka polega na pomocy w rozwoju ważnych umiejętności emocjonalnych i społecznych. Brak ważnych umiejętności powoduje wzrost prawdopodobieństwa podejmowania zachowań ryzykownych.
 

Tematem podejmowanym ostatnio na tym portalu jest ocenianie i jego wpływ na proces kształcenia. Jeśli jednak popatrzeć na kształcenie jak na narzędzie a nie cel sam w sobie to, że uczeń jest oceniany nabiera nieco innego znaczenia.

Jeśli nie kształcenie jest najważniejszym celem szkoły to, co nim jest?

Często stawianym pytaniem jest, czemu służy dostarczanie pewnych informacji w szkole. Przecież zwykły człowiek może sobie poradzić bez znajomości zasad termodynamiki, twierdzenia sinusów, przyczyn Wojny Trzydziestoletniej czy umiejętności rozkładu logicznego zdania. Jakie więc zadanie stoi przed szkołą? Najogólniej mówiąc przygotowanie do życia w świecie, w jakim znajdą się uczniowie po zakończeniu swojej kariery edukacyjnej.

Z punktu widzenia profilaktyki uzależnień ważne dla ucznia jest:
 

• Tworzenie spójnego systemu wartości
• Świadomość istnienia i umiejętność zaspokajania ważnych potrzeb
• Adekwatna samoocena
• Umiejętność radzenia sobie ze stresem
• Umiejętność budowania relacji z innymi ludźmi
• Dotrzymywanie umów

W teorii uzależnienia na przykład zaspokojone potrzeby czy spójny system wartości są określane, jako czynniki chroniące. Jaki jest ich związek z procesem oceniania? Nawet w szkole absolutnie nierepresyjnej a więc takiej, w której wszystkie sprawdziany są zapowiadane i uczeń bezpiecznie czuje się wchodząc na jakąś lekcję, w której system oceniania jest w stu procentach przejrzysty, w jakimś momencie przychodzi chwila sprawdzianu (zakładam tu, że uczniowie są oceniani). I jest to źródło niewątpliwego stresu. Czy jednak możliwe jest funkcjonowanie w życiu bez stresów? Jeśli jesteśmy skazani na stresy musimy, jako dzieci uczyć się radzenia sobie z nimi i dokładnie to ma miejsce podczas sprawdzianów. Jasne, zadaniem nauczyciela, ale i rodziców jest wsparcie ucznia w momencie, kiedy stres jest dla ucznia zbyt wielki. Ale tak jak w teorii nie da się nauczyć strzelać rzutów karnych, tak i nie da się bez praktykowania posiąść umiejętności radzenia sobie ze stresami.

Dla uczniów i niestety dla wielu dorosłych trudne jest do rozdzielenie oceny ze sprawdzianu od oceny siebie, jako człowieka. „Jeśli nie zdałem egzaminu, to znaczy, że jestem głupi.” To takie uproszczone myślenie, ale niestety prawdziwe. Egzamin Gimnazjalny sprawdza przede wszystkim umiejętność rozwiązywania Egzaminu Gimnazjalnego. Wiedzę, inteligencję w pewnym stopniu także. Ale osoba o głębokiej wiedzy, bardzo inteligentna z różnych powodów może mieć z nim kłopoty. Tym, co leży po stronie nauczyciela to uświadomienie, że ocena ze sprawdzianu to nie ocena ucznia, a w jakimś stopniu wiedzy ucznia z niewielkiego fragmentu wiedzy. To, że Janek ma szereg jedynek i dwójek z matematyki i fizyki nie znaczy, że jest on, mówiąc kolokwialnie, głupi. Przekłada się to na ważne dla budowania i obrony samooceny uniezależnienie od zewnętrznych bodźców.

Sprawdziany pozwalają także na ćwiczenie wywiązywania się z umów. Szczególnie, jeśli pracę z uczniem opieramy na indywidualnym kontrakcie, który na początku musi być zunifikowany, z czasem może się indywidualizować.

Gdyby uważnie przyjrzeć się kolejnym czynnikom chroniącym okaże się, że wszystkie można wzmacniać przy okazji oceniania ucznia.

Szkoła powinna być swoistym poligonem "dorosłego świata", jego symulacją

Czy żyjemy w świecie wolnym od ocen? Pisząc ten tekst jestem w pełni świadomy, że zostanie on oceniony. Że wielu osobom nie spodobają się prezentowane przeze mnie opinie. Nie ma możliwości przejścia przez życie unikając ocen. Jesteśmy oceniani w trakcie rozmów kwalifikacyjnych, wystąpień na konferencjach. Ale oceniany jest także mechanik samochodowy, lekarz, kontroler biletów o ludziach kultury, sztuki czy sportowcach nie wspominając.

Trudne jest radzenie sobie z zewnętrznymi ocenami, często w naszym przekonaniu krzywdzącymi. U wielu osób powoduje to nieświadome podejmowanie działań nakierowanych na pozytywne zewnętrzne oceny, nie na pozytywny efekt dla tej konkretnej osoby czy beneficjentów jej działań. Żeby zmniejszyć skalę szkodliwych skutków oceniania i ocen w dorosłym życiu potrzebna jest umiejętność radzenia sobie z nimi, a tej nie da się nabyć bez ocen.

Oczywiście możemy uznać, że umiejętność przyjmowania ocen nie jest na tyle ważnym problemem żeby się nim zajmować. Że ważniejsze są czynniki, na które proces oceniania wpływa negatywnie. W mojej opinii tak nie jest.

Zjawisko oceniania może utrudniać pracę nauczyciela

To jasne, trudniej jest budować prawdziwą relację z uczniem, który ma świadomość, że w jakimś momencie będzie oceniany przez nauczyciela. Trudniej wtedy o towarzyszenie i wspieranie w rozwoju. Trudno o rzeczywiste relacje.

Przy coraz głębszej standaryzacji sposobów oceniania ograniczana jest kreatywność. W przypadku przedmiotów ścisłych to zjawisko może mieć znacznie mniejsze znaczenie. Przyspieszenie zawsze jest wprost proporcjonalne do siły a odwrotnie proporcjonalnie do masy ciała a siedem razy dziewięć to sześćdziesiąt trzy. Z drugiej strony to od nauczyciela zależy czy w trakcie sprawdzania wiedzy będzie wzmacniał czy ograniczał kreatywność.

To prawda, w wielu miejscach konieczność oceniania ucznia utrudnia pracę nauczyciela. Ale umiejętnie traktowane może być narzędziem wspierania rozwoju emocjonalnego i w jakimś stopniu społecznego.


Ocenianie to narzędzie, w rękach refleksyjnego, świadomego nauczyciela może dać uczniowi poczucie sprawczości, niezależność od zewnętrznych ocen i odporność na stresy. W rękach osoby niepotrafiącej się nim posługiwać może być źródłem poważnych szkód.

Ucząc nauczyciel jednocześnie kształtuje postawy swoich uczniów. Jest tak bez względu na jego intencje, czy świadomość tego faktu. Dobrze pamiętać o tym wchodząc na lekcję czy rozmawiając z uczniem na szkolnym korytarzu.

* * *
 

O autorze:
		Wojciech Wanat terapeuta uzależnień, z wykształcenia także chemik, autor i realizator programów profilaktycznych. W przeszłości zaangażowany konsument substancji psychoaktywnych, nauczyciel chemii w Szkolnym Ośrodku Socjoterapii nr 1 SOS oraz LOS nr 17 w Warszawie. Autor wydanych nakładem wydawnictwa Iskry książek Odlot donikąd. Narkotyki narkomania i Rok w MONARze, współautor W pogoni w ucieczce. Aktualnie szczęśliwy człowiek, realizujący się jako ojciec Wisławy i Wita, pedagog ulicy i biegacz. Swoim życiem pokazuje, że ktoś, kto jest szczęśliwy nie potrzebuje używek.