Czy uczniowie mają szansę aktywnie wpływać na organizację szkoły i  współtworzyć zasady, które w niej obowiązują? Czy mogą aktywnie wpływać na swoje cele edukacyjne i metody jakimi chcą je osiągnąć?

Jak mówi ustawa o systemie oświaty: Samorząd jest jedynym reprezentantem ogółu uczniów. W praktyce, w szkołach tradycyjnych, tylko nieliczni uczniowie są zaangażowani w pracę instytucji samorządowych. Są to zazwyczaj „trójki klasowe” i przedstawiciele samorządu szkolnego. Dodatkowo zakres ich działań jest mocno ograniczony.

Przeciwieństwem są instytucje samorządowe działające w szkołach demokratycznych. W Summerhill, w trakcie Zebrania Ogólnego podejmowane są prawie wszystkie decyzje dotyczące organizacji życia szkolnego^[1]. Głos każdego, zarówno nauczyciela, jak i ucznia jest tak samo ważny, mimo że uczniowie mają przewagę liczebną. Życie uczniów koncentruje się głównie wokół aktywności samorządowej, związanej z zarządzaniem wspólnotą. Wyznaczanie celów edukacyjnych obejmujących określone obszary wiedzy jest w Summerhill marginalizowane. Udział w lekcjach jest obowiązkowy tylko dla nauczycieli, ale nie dla uczniów. Uczniowie nie są egzaminowani, nie dostają ocen i nie muszą uczyć się tak długo, jak długo nie odkryją w sobie takiej potrzeby.

Czy musimy wybierać między modelem tradycyjnym a demokratycznym?

W modelu tak zwanej szkoły integralnej^[2] ważna jest nie tyle instytucja samorządowa, co idea samozarządzania, która przenika cały system. Przykładem szkoły, w której idea ta jest wdrażana jest Evangelische Schule Berlin-Zentrum (ESBZ) w Niemczech, dla uczniów w wieku od 12 do 19 lat, prowadzona przez Margaret Rasfeld^[3].

Przedmioty szkolne są w niej podzielone na moduły wynikające z podstawy programowej. Każdemu modułowi odpowiadają karty w zakresie teorii, ćwiczeń i testów. Dzięki nim uczniowie sami zarządzają tempem swojej pracy. Moduły zawierają też elementy dodatkowe – dla chętnych. Uczniowie uczą się samodzielnie lub w małych grupach. Gdy mają pytania, najpierw zadają je innym uczniom a dopiero później nauczycielom.

Uczniowie biorą też udział w zajęciach realizowanych metodą projektu. Pracują nad indywidualnymi lub grupowymi projektami edukacyjnymi, mającymi realne przełożenie na wspólnotę szkolną lub pozaszkolną, zdobywając przy tym wiedzę wymaganą zarówno w podstawie programowej jak dodatkową związaną z ich zainteresowaniami.

W klasach 7 i 8 uczniowie spędzają dwie godziny poza szkołą na zajęciach zwanych „Odpowiedzialność”. Znajdują dla siebie działanie, dzięki któremu mogą zrobić coś dla otoczenia, realizując przy tym swoje cele edukacyjne.

W klasach 8, 9 i 10 uczniowie biorą udział w zajęciach zwanych „Wyzwanie”, w trakcie których realizują projekty rozwijające ich unikatowy potencjał. W ciągu roku przygotowują się do trzytygodniowego wyzwania i wyjścia poza swoją strefę bezpieczeństwa.

Na koniec zajęć w danym tygodniu uczniowie spotykają się z tutorem i omawiają, czego się nauczyli, co sprawiło im satysfakcję, a co okazało się zbyt trudne. Wszystkie osiągnięcia zapisują w swoim dzienniczku.

Co tydzień cała klasa (młodzież z 3 roczników), licząca około 25 osób, spotyka się w celu rozwiązania konfliktów i ustalania zasad działania wspólnoty. Do dwóch, wybranych osób z klasy kierowane są problemy i opinie. Przedstawiają je oni na forum i przy wsparciu pedagoga, odpowiedniego nauczyciela lub dwóch wychowawców, próbują je rozwiązać.

Rodzice i nauczyciele również funkcjonują w systemie samozarządzania. Mają swój zakres zadań do zrealizowania na rzecz organizacji i rozwoju własnego.

Dlaczego tak ważne jest wdrażanie idei samozarządzania w szkole? Ponieważ z jednej strony uczniowie zyskują większą wolność działania, dzięki której mogą wpływać na funkcjonowanie szkoły i najbliższego otoczenia, ucząc się przy tym odpowiedzialności za swoje działania. Z drugiej strony uczniowie dysponują większą wolnością w określaniu swoich celów edukacyjnych, ucząc się przy tym odpowiedzialności za kierunek własnego rozwoju. Koncepcja edukacja integralna zakłada, że przestrzeń dla rozwoju jednostki i wspólnoty jest równie ważna. Dbałość o jedno nie może się obyć bez dbałości o drugie.

* * *

[1] Poza: przyjmowaniem i zwalnianiem pracowników, organizacją zaopatrzenia, kontrolowaniem systemu pożarniczego, zakupem mebli czy doborem podręczników – obszary te zarezerwowane są dla dyrekcji i nauczycieli. R. Brzezińska, A. Brzeziński, Idee..., s. 36.
[2] Ten etap rozwoju organizacji odpowiada „Integralnemu” Gebsera; „Zintegrowanemu” Lovingera; „Intepersonalnemu” Kegana, „Żółtemu” ze Spiralnej Dynamiki; „Samorealizacji” Maslowa. Często jest nazywany integralnym. F. Laloux, Pracować inaczej, Warszawa 2015, s. 59.
[3] Por. F. Laloux. Pracować..., s. 116-122., M. Rasfeld, S. Breidenbach, Budząca się szkoła, Słupsk 2015.