Edukacja regionalna podstawą tożsamości ucznia

dr Ilona Gołebiewska, 05 Maj 16 Dodaj komentarz Wyślij Drukuj

Regionalizm staje się alternatywą dla globalizmu, ale nie jego zaprzeczeniem. Kultura globalna niesie ze sobą dynamizm, zmienność obowiązujących kanonów, wzorów, gdzie w to miejsce regionalizm proponuje powrót do tradycji, pamięć o przeszłości swojego regionu, która zawiera w sobie utrwalone, niezmienne wzory kultury, stanowiące gotowe standardy dla oceny własnych poglądów i zachowań. W tej relacji ogromną rolę odgrywa edukacja regionalna, jako łącznik między tym co regionalne, a tym co globalne. Daje szanse poznania dziedzictwa regionalnego, a zarazem uwrażliwia na tolerancję dla odmienności kulturowych, propagując ideę pluralizmu kulturowego.

Obecnie wielu nauczycieli i wychowawców współczesnej szkoły staje w obliczu pytania, czy należy kształtować i identyfikować tożsamość ucznia w oparciu o kulturę regionu (cechującej się ograniczeniem czaso-przestrzennym, uwarunkowaniem geograficznym i historycznym, spójnością norm i zasad społecznych oraz utartymi obrzędami i zwyczajami) czy może jednak w odniesieniu do kultury globalnej (charakterystyczna dla niej jest uniformizacja wartości, postaw i stylów życia, ogólnoświatowy zasięg oraz coraz większe zacieranie się odmienności między państwami i narodami). Niemniej „trzeba pamiętać, że regionalizm i uniwersalizm oraz europejska integracja nie wykluczają się, nie są tendencjami znoszącymi się. Są to procesy, postawy, punkty widzenia, które się dopełniają. Przy zachowaniu właściwych proporcji ubogacają człowieka. Droga do tego ubogacenia wiedzie przez budowanie silnego gruntu i mocnego oparcia w strukturach podstawowych – rodzinie, wspólnocie lokalnej, regionie”[1].  

Edukacja regionalna w szkole

Nie trudno o stwierdzenie, że środowisko regionalne jest istotnym elementem przestrzeni dla życia i działalności każdego ucznia. Społeczność lokalna na ogół tworzy swoisty krąg kultury regionalnej, która angażuje mieszkańców w różne formy jej przekazu, tworzenia nowych wytworów i upowszechniania istniejących, przekazuje również wartości, normy i wzory kultury masowej. W środowisku regionalnym znajduje się szkoła, stanowiąca łącznik pomiędzy uczniem a jego otoczeniem. Tematykę tych wzajemnych relacji między szkołą, środowiskiem a uczniem podejmuje edukacja regionalna, rozumiana jako „koncepcja podkreślająca dydaktyczne znaczenie lokalnego dziedzictwa kulturowego jako niezbędnego elementu tożsamości jednostkowej i społecznej; stanowi ważny składnik procesu integracji europejskiej; sprzyja zakorzenieniu w tzw. małej ojczyźnie”[2].

Edukacja regionalna stanowi jedną z formalnych odmian osobowościowego kształtowania człowieka za pośrednictwem poznawania najbliższego środowiska życia przez dzieci i młodzież, którzy w przyszłości mają stać się aktywnymi obywatelami „Małej Ojczyzny”, a także godnie ją reprezentować w ramach podejmowanych działań w kraju i za granicą. Istota edukacji regionalnej polega na kształtowaniu poczucia tożsamości jednostki oraz społeczności lokalnej oraz umacnianiu ich wzajemnych więzi. Jej celem są działania pedagogiczne, które ułatwią uczniom podjęcie aktywności na forum społeczności lokalnej, przy wykorzystaniu zasobów kulturalnych, społecznych i gospodarczych. Swoje główne zadanie sprowadza do stworzenia warunków, umożliwiających uczniom poznanie swojego regionu, tradycji, dziedzictwa kulturowego, przyswojenie treści kulturowych, co wpłynie na kształtowanie i utrwalanie poczucia przynależności do danego regionu.

Związek z własnym regionem daje uczniom poczucie pewności życiowej, bezpieczeństwa, identyfikuje tożsamość i daje poczucie więzi społecznej. Co najważniejsze, „zaakceptowanie lub odrzucenie przez dziecko własnego dziedzictwa kulturowego w znacznym stopniu zależy od roli, jaką w społeczeństwie pluralistycznym pełni szkoła. Ważne jest, czy wpaja ona wyłącznie wartości kulturowe dominującej grupy, czy dąży do wypracowania jakiegoś rozwiązania na zasadzie pluralizmu kulturowego. Najbardziej istotne jest zauważenie i nadanie przez szkołę wartości temu, co jest dziedzictwem rodzinno-lokalnym, aby dziecko mogło na tej podstawie kształtować tożsamość społeczną”[3].

Tożsamość jednostki kształtuje się zawsze pod wpływem oddziałującej kultury oraz w określonej grupie społecznej, która jest formą grupy odniesienia, dającą możliwość identyfikowanie lub porównywania się. Z perspektywy edukacji regionalnej możemy stwierdzić, że wywiera ona ogromny wpływ na tożsamość dziecka, łącząc elementy środowiska lokalnego z kulturą globalną. Identyfikacja z określonymi wartościami kultury regionalnej ma duże znaczenie dla ucznia w sytuacji zaniku jednorodności kultury narodowej. W momencie kryzysy czy życiowego przełomu ucznia, bardzo ważnym bodźcem do podjęcia działań i podstawą integracji osobowości jest identyfikacja ze społecznością lokalną, w której uczeń wychował się i uzyskał określone miejsce w strukturze społecznej. Dlatego najważniejszym zadaniem edukacji regionalnej jest rozwijanie u ucznia osobistej tożsamości kulturowej, umiejętności kształtowania kultury własnej grupy z uwzględnieniem kultur lokalnych oraz narodowych, co będzie skutkować rozwijaniem umiejętności widzenia własnej osoby w zróżnicowanych kulturach na świecie oraz aprobata pluralizmu kulturowego.

Społeczność lokalna przede wszystkim kształtuje strukturę systemu wartości ucznia, pozwala na identyfikację z członkami grupy, do której należy. Pozwala to na uzyskanie spójnej tożsamości, łatwiejsze interpretowanie otaczającej go rzeczywistości społecznej, obiektywną ocenę reprezentowanych przez siebie norm i wartości społecznych, odnalezienie się w nowych sytuacjach społecznych. Wynika to z tego, że poczucie tożsamości ucznia opiera się na dwóch filarach: autopercepcji jednostki oraz z identyfikacją z wybrana grupą społeczną. Przeszłe wydarzenia jakich doświadczała lokalna społeczność są podstawą kształtowania się tożsamości ucznia, gdzie najważniejszy jest okres dzieciństwa i dorastania. „Mała Ojczyzna”, dla ucznia identyfikującego się z regionem, jest punktem odniesienia w jego dorosłym życiu.

Kuźnia Kurpiowska w Pniewie

Puszcza Biała jest to region (ciągnący się od Pułtuska po Ostrów Mazowiecką) o niezwykle barwnej kulturze regionalnej, na którą składa się drewniana architektura, niezwykłe zdobnictwo domów, zachowane po dzisiejszy dzień barwne formy stroju ludowego, oryginalny haft, rękodzieło ludowe, rzemiosło wiejskie. Charakterystyczne dla regionu są wycinanki jednobarwne i wielobarwne, przyjmujące kształt ażurowych kół (zwane gwiozdami) oraz przedstawiające rośliny i zwierzęta (czyli tzw. zielka). Niezwykłym wydarzeniem artystycznym są procesje związane ze świętami kościelnymi, np. Bożym Ciałem, kiedy mieszkanki Pniewa i okolic zakładają tradycyjny strój regionalny. Charakterystyczne wytwory rzemiosła ludowego w regionie to tkactwo, haft, ceramika, rzeźba, wycinanki, pająki, kwiaty, pisanki. W regionie istniało też wiele ciekawych obrzędów, z których to część przetrwała w jakimś stopniu do dziś, np. zapusty - czyli ostatki, oblej - czyli popularny dyngus (pierwszy poniedziałek wielkanocny), marzanka (topienie marzanny), Zielone Świątki, ognie i wianki świętojańskie, Dożynki, Andrzejki.

Kuźnia Kurpiowska w Pniewie powstała 31.08.2003 r. z inicjatywy twórczyni ludowej Pani Haliny Witkowskiej, która zaktywizowała twórców ludowych z okolicznych miejscowości: Pniewa, Leman, Cieńszy, Bartodziej i razem z nimi utworzyła „Stowarzyszenie Puszcza Biała - Moja Mała Ojczyzna”. Głównym celem Stowarzyszenia jest ochrona dziedzictwa kulturowego regionu. Kuźnia Kurpiowska to izba regionalna, która jest miejscem spotkań ludzi działających na rzecz dziedzictwa kulturowego regionu Białej Puszczy Kurpiowskiej, będącej największym kompleksem leśnym w widłach Bugu i Narwi. Stowarzyszenie w ramach swojej działalności sprawuje patronat nad Kuźnią Kurpiowską za sprawą wielostronnej działalności warsztatowej, szkoleniowej, wydawniczej i wystawienniczej.

Kuźnia Kurpiowska znajduje się w ponad stuletnim budynku dawnej szkoły, w którym zostały zgromadzone sprzęty, zabytkowe meble i przedmioty codziennego użytku, które przenoszą odwiedzających do odległego w przeszłości świata kurpiowskiej chaty z Puszczy Białej. Podziwiać można dawne sprzęty, np. kołowrotek lub krosna, będące podstawą wyposażenia warsztatu pracy w dawnym domostwie kurpiowskim. Wszystkie pomieszczenia w Kuźni Kurpiowskiej udekorowane są rękodziełami twórczyń ludowych, podziwiać można tkane na krosnach chodniki, wiszące u sufitu dekoracyjne pająki, kwiaty z bibuły, kurpiowskie pisanki, na ścianach wycinanki i święte obrazy zdobione charakterystycznymi koronami z bibułkowych kwiatów, stojące na kaflowym piecu garnki, wyrzeźbione w drewnie łóżka, ceramikę artystyczną, kurpiowskie wycinanki. Wszystko sprawia wrażenie, jakby czas się tu zatrzymał i zapisał w jednym miejscu niezwykle ciekawy okres historii.

W Kuźni Kurpiowskiej odbywają się lekcje muzealne i warsztaty skierowane do dzieci, młodzieży i osób dorosłych, którzy korzystają ze sprzętów dostępnych na miejscu. Wszystkie zajęcia prowadzone są przez twórców ludowych z terenu Puszczy Białej. Na zainteresowanych czekają warsztaty rękodzieła ludowego: palmy i pisanki – tradycyjne zdobnictwo wielkanocne; od ziarenka do bochenka czyli wszystko o chlebie; jak to z lnem było – tradycyjne tkactwo; gliniany świat – jak powstawały garnki; zielko – robimy tradycyjne wycinanki; wiklinowe wyplatanie; cuda malowane igłą – tradycyjny haft kurpiowski; choinkowe cacka – zwyczaje i tradycje ludowe związane ze Świętami Bożego Narodzenia oraz wiele innych. Ponadto uczestnicy takich warsztatów mogą dowiedzieć się wiele na temat dawnej kuchni kurpiowskiej i tradycyjnych receptur. Mogą spróbować takich smakołyków jak: fafernuchy, grycoki, pampuchy, wędliny, kiełbasa i kaszanka z masarni ekologicznej, sodziaki, kapusta postna, pierogi z kapustą i grzybami, pierogi z mięsem, barszcz czerwony, ciasto drożdżowe, kapusta kiszona, krokiety, kawa, herbata, owoce i warzysz sezonowe, chleb pieczony na liściach chrzanu, prażucha. Można również zakupić wyroby lokalnych twórców ludowych – serwetki, pisanki, palemki, ceramikę artystyczną.

Przykładem działań na rzecz propagowania założeń edukacji regionalnej na Kurpiach jest projekt „Kurpie w naszych sercach” Pani Danuty Gołębiewskiej i Pani Joanny Pawlik ze Szkoły Podstawowej im. Ks. Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Starym Lubielu, które dostrzegły potencjał tkwiący w historii życia i doświadczeniu seniorów. Na Kurpiach nadal istnieje tradycja domów wielopokoleniowych, co stanowi sprzyjające warunki rozwoju założeń edukacji regionalnej w szkole i w środowisku. Główny cel projektu stanowiło tworzenie sytuacji umożliwiających integrację i współdziałanie dzieci z seniorami oraz poznawanie i doświadczanie dziedzictwa historycznego i kulturowego regionu Kurpie. Cele szczegółowe zakładały: świadome określanie własnej tożsamości; poznanie najbliższego środowiska i specyfiki regionu, kształtowanie emocjonalnej postawy przywiązania do rodzimej kultury, prowadzenie obserwacji zmian zachodzących w kulturze kurpiowskiej na przestrzeni wieków, zdobywanie wiedzy dotyczącej sławnych ludzi związanych z regionem; rozwijanie wiedzy o historii regionu w powiązaniu z tradycjami własnej rodziny; rozwój postaw patriotycznych związanych z tożsamością kultury regionalnej; poznawanie obiektów architektonicznych i przyrodniczych na terenie regionu.

W ramach dwóch pierwszych części projektu odbyły się w szkole spotkania, podczas których uczniowie uczestniczyli w zorganizowanych przez seniorów warsztatach haftu kurpiowskiego, podziwiali i przymierzali przyniesione tradycyjne stroje kurpiowskie, dywany i kilimy tkane ręcznie na krosnach. Spotkaniom towarzyszyła wystawa historycznych przedmiotów, które dawniej używane były w domostwie. Babcie i dziadkowie opowiadali historie z przeszłości o pracy dawnych zawodów (kowala, szewca, bednarza, młynarza), opowiadali o dawnych obrzędach i zwyczajach (zaślubiny i oczepiny, kiszenie kapusty, darcie pierza, zapusty, kogucik), podkreślając te, które trwają na Kurpiach do dzisiaj, wykonywali przyśpiewki ludowe, regionalne przysłowia i zawołania. Odbył się również konkurs wiedzy na temat budowy i wyposażenia chaty kurpiowskiej oraz nazewnictwa elementów stroju ludowego. Starsi uczniowie przygotowali inscenizacje przedstawiające dawne zawody, obrzędy i zwyczaje. Uwieńczeniem spotkań był piknik rodzinny. Trzecia część projektu była związana z wyjazdem uczniów i seniorów do Kuźni Kurpiowskiej w Pniewie, gdzie czekało wiele atrakcji: zwiedzanie wnętrz chaty kurpiowskiej, pokaz tkania na krosnach, nauka wykonywania z bibuły i kolorowego papieru regionalnych kwiatów i regionalnych ozdób (np. pająk na suficie), udział w warsztatach gotowania regionalnych potraw (np. kotlety gryczane, fafernuchy), nauka regionalnych tańców ludowych. Spotkaniu towarzyszył akordeonista, który wykonywał regionalną muzykę.

Powyższe rozważania i praktyczna działalność Kuźni Kurpiowskiej w Pniewie pokazują, że edukacja regionalna jest niezwykle ważnym zagadnieniem w zakresie szkoły i stanowi jeden z głównych czynników kształtowania tożsamości uczniów.

Bibliografia:

1. Milerski B., Śliwerski  B. (red.), Pedagogika, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2000, str. 56.
2. Nikitorowicz J., Edukacja regionalna i międzykulturowa, Wydawnictwa Akademickie i Profesjonalne, Warszawa 2009,
3. Synak B., Transmisja wartości w przestrzeni kultury regionalnej, [w:] Nikitorowicz J., Halicki J., Muszyńska J. (red.), Międzygeneracyjna transmisja dziedzictwa kulturowego. Globalizm versus regionalizm, Wydawnictwo Uniwersyteckie Trans Humana, Białystok 2003, s. 192.

[1] B. Synak, Transmisja wartości w przestrzeni kultury regionalnej, [w:] Międzygeneracyjna transmisja dziedzictwa kulturowego. Globalizm versus regionalizm, pod red. J. Nikitorowicz, J. Halicki, J. Muszyńska,  Wydawnictwo Uniwersyteckie Trans Humana, Białystok 2003, s. 192.
[2] B. Milerski, B. Śliwerski (red.), Pedagogika, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2000, str. 56.
[3] J. Nikitorowicz, Edukacja regionalna i międzykulturowa, Wydawnictwa Akademickie i Profesjonalne, Warszawa 2009, s. 214.

* * *

O autorce:
		Ilona Gołębiewska doktor nauk społecznych, pedagog, terapeuta, socjolog, trener komunikacji, wykładowca akademicki. Poetka, debiutowała w 2012 r. tomem poezji „Traktat życia” (Miniatura). Jest członkiem Światowego Stowarzyszenia Poetów (Movimiento Poetas del Mundo). Jej wiersze są tłumaczone na język angielski, rosyjski, francuski i szwedzki. Autorka książki naukowej „Obraz starości w prozie Marii Kuncewiczowej” (Miniatura 2013) oraz publikacji naukowych i popularnonaukowych dotyczących pamięci kulturowej i społecznej, gerontologii, andragogiki, edukacji przedszkolnej i wczesnoszkolnej, edukacji regionalnej, komunikacji społecznej oraz mass mediów. Jest producentem teledysków, zajmuje się fotografią artystyczną, grafiką komputerową, komponowaniem muzyki, pisze scenariusze, skecze, eseje i felietony. Autorka internetowego bloga „Ilona Gołębiewska – inspiracje literackie i naukowe” oraz bajek, baśni, opowiadań dla dzieci i młodzieży. Pomysłodawczyni i realizatorka autorskiego projektu literacko-artystycznego „Dziecka Świat”, którego założeniem jest popularyzacja literatury i poezji dziecięcej z wykorzystaniem muzyki i multimediów. Jest miłośniczką literatury polskiej i obcej, kultury Hiszpanii, poezji śpiewanej i literatury dziecięcej. Gdy pisze, ucieka do starego drewnianego domu na mazowieckiej wsi, w którym czas się zatrzymał. Uwielbia pracę z innymi ludźmi, długie podróże do zapomnianych miejsc, czytanie książek po nocach oraz zapach świeżej kawy o poranku.