Samokształcenie - kluczowa kompetencja pracownika XXI wieku

Dynamiczne zmiany jakie zachodzą w naszym otoczeniu, a przede wszystkim na rynku pracy i rynku edukacyjnym są odzwierciedleniem intensywnych przemian w całej sferze życia społeczno–gospodarczego.

Inne podejście do samokształcenia proponuje Józef Pieter, u którego czytamy w „Psychologicznych problemach samokształcenia”, że samokształcenie jest „kierowaną z zewnątrz pracą nad własną osobowością, a w szczególności nad rozwojem własnej wiedzy, własnych umiejętności, własnych poglądów i przekonań własnego charakteru”. Uzupełnia tą definicje w „Słowniku psychologicznym” i formułuje jako : „tok długofalowych poczynań, których celem jest częściowo samodzielne zdobywanie wiedzy lub pogłębianie wiedzy już posiadanej, bądź urabianie lub poprawianie cech własnego charakteru; czasem jedno i drugie łącznie” (Pieter J., Słownik psychologiczny, Ossolineum Wrocław 1963, s. 267). Wincenty Okoń podjął istotne dla samokształcenia rozróżnienie, że dydaktyka jako ogólna teoria kształcenia dzieli się na ogólną teorię nauczania i uczenia się i ogólną teorię samokształcenia. W tym okresie tylko w jego pracach spotykamy się z takim ujęciem problemu. Rozwinął propozycje F. Znanieckiego i W. Okińskiego i uznał samokształcenie za proces równorzędny nauczaniu i uczeniu się, tym samym wyznaczając samokształceniu miejsce w ogólnej teorii dydaktycznej, takie jak i kształceniu. Wiele lat później tak definiował istotę procesu samokształcenia: „osiąganie wykształcenia przez działalność, której treści, cele warunki i środki ustala sam podmiot. W procesie samokształcenia jego cele się dynamizują, osiągnąwszy wyższy stopień świadomości uczący się dokonuje często ich przewartościowania i udoskonalenia. Ideałem samokształcenia jest, aby przekształciło się ono w stałą potrzebę życiową człowieka oraz stanowiło oparcie dla kształcenia ustawicznego”.

Termin „kształcenie ustawiczne” lub „edukacja ustawiczna” stał się jednym z podstawowych terminów współczesnej teorii i praktyk edukacyjnych, posługując się terminologią w języku angielskim mówimy o „education permanente” czy „life–long education”. Szukając wyjaśnienia terminu u T. Aleksandra spotykamy się z rozumieniem kształcenia ustawicznego jako równocześnie idei, procesu i zasady, wymagającej realizacji prze całe życie, z ideą kształcenia ustawicznego, która wyrosła z konieczności przygotowania człowieka do życia w zmieniającej się rzeczywistości, do zmian spowodowanych rozwojem i postępem cywilizacyjnym, które przyniosły korzyści, ale także problemy. W wyniku postępu technologicznego, społeczeństwa informacyjnego, starzenia się i szybkiego dezaktualizowania wiedzy, rosnącej konkurencji kurczącego się z jednej strony lokalnego rynku pracy i bezrobocia, a z drugiej strony możliwościami wejścia na globalny rynek pracy obywateli – pracowników, podnoszenie i uzupełnianie wiedzy dla utrzymania wymaganego poziomu profesjonalizmu staje się warunkiem niezbędnym dla funkcjonowania współczesnych społeczeństw.

J. Reichert zakłada, że właściwe uczenie się jest możliwe kiedy, studiujący posiada odpowiedni zasób wiadomości oraz umiejętności, wiedzę o życiu, zdrowiu, technice pracy i ekonomice pracy, aby następnie zastosować w codziennym życiu racjonalne metody nauki. Istnieje wiele możliwości doskonalenia własnej pracy, ale do tego konieczne jest poznanie natury ludzkiej i swoistych stosunków społecznych. Każdy kierunek specjalistyczny posiada swój sposób myślenia. Naukowcy z różnych dziedzin rozwijają specjalne metody dla osiągnięcia własnych celów.

Samokształcenie jest kluczową kompetencją pracownika XXI wieku. Wyrobienie umiejętności i nawyków samokształcenia w okresie szkolnym, zasadniczo wpływa na przyszły sukces zawodowy lub jego brak. Wiedza, umiejętności, doświadczenie i cechy osobowości składają się na obraz zawodowy danej osoby i tworzą jej profesjonalny wizerunek. Zarówno nabyta wiedza jak i umiejętności, mogą być wykorzystane w wykonywaniu różnych prac i na różnych stanowiskach. Trzeba jednak pamiętać, że podstawowym warunkiem do wykonywania określonego zawodu są kwalifikacje zawodowe, które traktujemy cytując za W. Okoniem jako: „zakres i jakość przygotowania niezbędnego do wykonywania jakiegoś zawodu. Na kształcenie zawodowe składają się następujące czynniki: poziom wykształcenia ogólnego, wiedza zawodowa, umiejętności zawodowe, a zwłaszcza stopień wprawy oraz umiejętność organizowania i usprawniania pracy, uzdolnienia i zainteresowanie zawodem”.

Pojęcie „kwalifikacji” jest nierozerwalnie związane ze współczesnym rynkiem pracy. Coraz częściej mówi się również o dostosowaniu standardów kwalifikacji zawodowych do wymagań Unii Europejskiej. Zarówno obecnie jak i w przyszłości, starając się uzyskać zatrudnienie i planując rozwój edukacyjny w jakiejkolwiek dziedzinie będziemy pytani o: wiedzę merytoryczną i umiejętności, które określają możliwości wykonywania danej pracy, specjalistyczną wiedzę dla danego stanowiska, umiejętność organizacji pracy własnej, zarządzanie czasem, umiejętność uczenia się oraz podejmowania decyzji, predyspozycje osobowe, które umożliwiają kształtowanie specyficznych umiejętności, np. pracy w zespole międzynarodowym i wielokulturowym. Od kilkunastu lat coraz częściej mówi się o „kompetencjach” pracowników. Przez kompetencje rozumie się „wiedzę, umiejętności, uzdolnienia, style działania, osobowość, wyznawane zasady, zainteresowania i inne cechy, które używane i rozwijane w procesie pracy prowadzą do osiągania rezultatów zgodnych ze strategicznymi zamierzeniami przedsiębiorstwa” (Rostowski T., Kompetencje jako jakość zarządzania zasobami ludzkimi w: (red.) Sajkiewicz A. Jakość zasobów firmy. Kultura, kompetencje, konkurencyjność, Wydawnictwo POLTEXT, Warszawa 2002).

Jako kompetentną określa się osobę, która dzięki wysokim kwalifikacjom zawodowym, umiejętnościom komunikacji i współdziałania, doświadczeniu i cechom osobowym bardzo dobrze wykonuje swoją pracę, niezależnie od zajmowanego stanowiska. Z powyższych rozważań wynika, przyjmując za J. Półturzyckim, że „samokształcenie jest zarówno procesem oświatowym, jak i stylem życia, które charakteryzuje aktywne poznawanie świata i siebie, doskonalenie swej osobowości we wszystkich dziedzinach kształcenia i wychowania, nie tylko umysłowej, ale także społeczno–moralnej, estetycznej i fizyczno – zdrowotnej”. J. Półturzycki przedstawił także najpełniejszą koncepcję wdrażania do samokształcenia jako nowoczesnego układu elementów struktury kształcenia. Za podstawę systemu wdrażania do samokształcenia określił przygotowanie do organizowania pracy samodzielnej, wdrażanie do rozumienia prawidłowości procesu uczenia się i samokształcenia oraz rozumienie metod nauczania i świadome z ich korzystanie jako podstaw samodzielnego uczenia się.

Samodzielność w procesie nauczania to nie rezygnacja z pomocy, ale samodzielne zaplanowanie swojego działania, kształtowanie własnej ścieżki rozwoju zawodowego, planowanie własnej kariery zawodowej, dobór odpowiednich form, metod, kontrola jego przebiegu i umiejętność oceny jego rezultatu. Podstawowym zadaniem nauczyciela w tym procesie jest wywołanie motywacji do uczenia się u ucznia i jej podtrzymywanie. Sukces ucznia i nauczyciela w samokształceniu zależy przede wszystkim od właściwego zrozumienia istoty procesu samokształcenia przez obydwie strony, legitymizowania się przez ucznia i nauczyciela odpowiednimi kompetencjami samokształceniowymi, w tym szczególnie organizatorskimi u nauczyciela i wypracowaniu zasad dobrej współpracy pomiędzy uczniem a nauczycielem, opartej na zasadzie zaufania, otwartości i wzajemnego zrozumienia (J. Półturzycki, Samokształcenie i doskonalenie nauczycieli, w:(red.) Z. P Kruszewski, Nauczyciel wobec współczesnych wyzwań edukacyjnych, Warszawa–Płock 2004, s. 43–48).

Z uwagi na fakt, że zgodnie z założeniami edukacji ustawicznej najważniejszym zadaniem szkół wszystkich szczebli jest wdrażanie do samokształcenia, jest to tematyka cały czas aktualna i podlegająca dalszym badaniom.

Monika Pawłowska