Jak wspierać edukację: przykład wykorzystania teorii komunikacji Jürgena Habermasa w pedagogice

Zadaniem ucznia jest nie tylko przyswajać nową wiedzę, doskonalić lub/i nabywać nowe umiejętności, przestrzegać przyjętych norm zachowania, ale także stawać się odpowiedzialnym za własny proces uczenia się, skutecznie poszukiwać twórczych rozwiązań, szybko czytać i myśleć krytycznie, formułować poprawne wnioski, argumentować, kontrolować emocje, być samodzielnym, ale i potrafić współpracować w grupie. I chociaż wymienione sprawności i umiejętności wydają się być słuszne, ponieważ sprzyjają one bez wątpienia rozwojowi ucznia, czyli aktualizacji jego sfery intelektualnej, emocjonalnej i społecznej, to w praktyce nie jest łatwo je wszystkie harmonijnie rozwijać. Doświadczenie codzienne oraz liczne badania przeprowadzone na gruncie pedagogiki wskazują, że uczniowie mają sporo problemów z nabywaniem nowej wiedzy i doskonaleniem tak licznych umiejętności. Podobnie rzecz ma się z nauczycielami, którzy skarżą się na trudności w skutecznym przekazywaniu tak licznych informacji oraz wspieraniu uczniów na drodze do samodzielnego konstruowania wiedzy.

Celem niniejszych rozważań jest wskazanie na komunikację, a ściślej na model komunikacji wypracowany na gruncie nauk filozoficznych oraz społecznych przez niemieckiego myśliciela Jürgena Habermasa. Twierdzę bowiem, że uniwersalność rozważań proponowanych przez Habermasa odnosi się także do interesującej nas pedagogiki, czyli nauki o wychowaniu, kształceniu i samokształceniu (por. Palka, 1998:9). Poniżej postaram się wykazać ważne implikacje płynące z zastosowania wspomnianego modelu komunikacji w sferze praktycznej. Zanim jednak przedstawię implikacje płynące z habermasowskiej teorii komunikacji, przedstawię pokrótce jej istotę i główne tezy.
 

Ogół ludzkich działań Habermas dzieli na dwie zasadnicze grupy. Pierwszą z nich stanowią działania celowo - racjonalne, zorientowane na osiągnięcie sukcesu. Do drugiej natomiast należą działania komunikacyjne, ukierunkowane na osiągnięcie porozumienia. W gruncie rzeczy dojście do porozumienia jest również sukcesem, ale o zupełnie innym charakterze, niż ma to miejsce w przypadku działań celowo-racjonalnym. Zasadnicza różnica tkwi, zdaniem Habermasa, w innym sposobie postrzegania celu- interesu oraz, co się z tym łączy, w innym sposobie koordynowania działań. Oznacza to, że w przypadku działań komunikacyjnych na plan pierwszy wysuwa się wspólnotowość oraz dążenie do zgody. W przypadku zaś działań celowo-racjonalnych do najważniejszych należy realizacja własnego interesu.

Jednostka za pomocą języka (i tkwiącego w nim telos, czyli z greckiego ‘celu’) dąży do zrealizowania własnych zamierzeń, ale nie czyni tego kosztem innych, tj. nie ucieka się do przedmiotowego i instrumentalnego taktowania innych, manipulacji, przekupstwa itp. We wspólnej rozmowie jednostka prezentuje własne racje, poglądy, opinie, ale również odkrywa sposób myślenia innych, poznaje oferty rozwiązania problemu współrozmówców. W działaniu komunikacyjnym, o którym mowa, pierwotny własny cel - interes schodzi na plan dalszy, ponieważ ważne staje się poznanie omawianego aspektu takim, jaki on jest, a nie takim jak się jawi jednostce zanim skonfrontuje własne poglądy z innymi. Dzięki zatem działaniu komunikacyjnemu ukierunkowanemu na porozumienie możliwe staje się poznanie prawdy, czyli stanu rzeczy, który został wspólnie, zgodnie i ze względu na dobro wszystkich - a nie tylko na dobro własne - ustalony. W proponowanym przez Habermasa modelu komunikacji na plan pierwszy wysuwa się porozumienie, ale też wraz z nim prawda. Prawdzie towarzyszy poznanie, czyli budowanie wiedzy na dany temat, a zatem formułowanie tez/sądów odnoszących się do danego aspektu rzeczywistości.

W działaniu komunikacyjnym wymagana jest szczerość i otwartość zarówno wobec rozmówców, jak i wobec przedmiotu dyskusji. Wskazane wartości budują system wartości (system aksjologiczny) uniwersalny oraz sprzyjający prawdziwemu oraz samodzielnemu poznawaniu - konstruowaniu wiedzy. Szczerość i otwartość umożliwiają łatwiejszą realizację potrzeb poznawczych, komunikacyjnych, emocjonalnych i innych. Duże znaczenie w omawianej koncepcji komunikacji odgrywa także konieczność myślenia dialogicznego, czyli ukierunkowanego na rozmówcę (-ów) oraz myślenia krytycznego, czyli analizy poszczególnych zaprezentowanych elementów ze względu na ich logikę ispójność. W praktyce działanie komunikacyjne, o którym mowa, prowadzi do budowania postawy krytycznej (analitycznej) wyrażającej się w budowaniu jasnej iprzejrzystej argumentacji oraz kontr-argumentacji, poszukiwania przykładów potwierdzających głoszone poglądy lub poglądy prezentowane przez współrozmówców, objaśnianiu, porównywaniu, klasyfikowaniu.

Habermas dostrzega w języku - a szerzej w komunikacji - narzędzie rozwoju człowieka. Język iumiejętność prowadzenia rozmowy stanowią naturalnie dane jednostce ludzkiej atrybuty, których należy używać w celu aktualizowania własnego potencjału intelektualnego i emocjonalnego. Oznacza to również, że rozwój w omawianym modelu możliwy jest do zaistnienia jedynie w sytuacji społecznej. Poznawanie, a wraz nim związanie uczenie się opiera się zatem na wspólnej pracy, wspólnym szukaniu przesłanek, które byłyby akceptowalne dla każdego uczestnika komunikacji. Postępowanie takie wymaga oczywiście dobrowolności, samodzielności i współpracy. Niemiecki myśliciel twierdzi także, że działanie komunikacyjne ukierunkowane na porozumienia i rozwój zbliża również jego uczestników do siebie. Wraz ze współpracą (a nie rywalizacją polegającą na bezwzględnym przeforsowaniu własnych interesów typowym dla zachowań celowo-racjonalnych) łączą się pozytywne emocje takie jak np. satysfakcja, zgoda i radość płynąca z odkrycia prawdy – dojścia do porozumienia. Poza tym taka forma komunikacji wyklucza dogmatyzm oraz ‘okopywanie’ się we własnych poglądach jako tych najsłuszniejszych i których nie należy zmieniać.

Proponowany powyżej model komunikacji sprzyja wszechstronnemu rozwojowi ucznia. Zauważmy, że dotyczy on sfery intelektualnej. Uczeń wchodzący w interakcje werbalne i personalne z innymi uczącymi się (ale także i z nauczycielem) zdobywa umiejętność jasnej prezentacji własnych opinii, ofert rozwiązania problemu albo zadania uczeniowego. Dodatkowo uczy się tzw. myślenia społecznego, tj. uwzględniania poglądów i perspektyw swoich rozmówców. Rozbieżność pojawiająca się w dyskusji narusza jego ‘równowagę myślową’ i wymusza w sposób naturalny przyjęcie postawy rozmówcy w celu zrewidowania słuszności jego wypowiedzi. Uczeń nabywa umiejętność argumentowania, czyli budowania racjonalnych tez wspierających głoszone opinie. Nie bez znaczenia pozostaje konieczność ciągłego i systematycznego kontrolowania własnego toku myślenia oraz sposobu myślenia innych, rewidowania tych sposobów, czyli krytycznego oceniania. Wraz z kontrolą i oceną prezentowanych tez, poglądów, teorii łączy się wspomniana powyżej umiejętność myślenia dialektycznego. Do innych ważnych umiejętności intelektualnych możliwych do budowania podczas działań komunikacyjnych należą: wyciąganie wniosków (zdolność myślenia indukcyjnego i dedukcyjnego), analiza prezentowanych danych, umiejętność aktywnego słuchania i jednoczesnego przetwarzania wielu danych.

Udział w działaniach komunikacyjnych ukierunkowanych na konsensus wzbogaca także sferę emocjonalną oraz związaną z nią sferę społeczną. Dochodzenie do porozumienia, o którym pisze Habermas, wymaga empatii, czyli współodczuwania emocji i perspektywy postrzegania problemu przez rozmówcę. Wraz z empatią uczeń otwiera się na innych, ich emocje i poglądy. Ważna wydaje się również umiejętność bycia szczerym wobec rozmówców, a także partnerskie wzajemne traktowanie się. Postawa partnerska powoduje, że cele - interesy wszystkich są jednakowo ważne oraz że każdy ma jednakowe prawo na realizację swoich celów oraz na włączanie się do dyskusji i wspólnego dochodzenia do porozumienia (tzw. równouprawnienie komunikacyjne). Partnerstwo eliminuje ponadto zbyteczny egocentryzm i skupienie uwagi na sobie oraz na własnych interesach. Dzięki partnerskiej postawie, empatii i szczerości możliwe staje się wzajemne (a nie jednostronne) dzielenie się własną wiedzą, umiejętnościami i doświadczeniami. Praca a właściwie współpraca i współdziałanie komunikacyjne w duchu Habermasa zapewnia pozytywne relacje i więzi społeczne między uczniami. W praktyce rodzą się przyjaźnie i poczucie, że można na innych polegać. Pozytywne więzi społeczne stanowią podstawę bezpieczeństwa, otwierania się iodczuwania satysfakcji z uczenia się.

Na koniec chciałabym powiedzieć, że odwołanie się do działania komunikacyjnego jako narzędzia rozwoju nie wymaga właściwie żadnego kosztownego sprzętu, ani skomplikowanych warunków. Wprost przeciwnie - wystarcza tradycyjna klasa, w której zadbamy o organizację przestrzeni tak, aby uczniowie nawzajem widzieli swoje twarze oraz aby panowała przyjacielska i życzliwa atmosfera. Promowanie komunikacji wydaje się tym bardziej skuteczne, że jest to przecież technika prostego i naturalnego środka. Warto wrócić do źródeł, warto promować rozwój w najbardziej wszechstronny i naturalny sposób!


Wioletta A. Piegzik