Polska oświata pomostem pomiędzy wiedzą ? i ?

Rozporządzamy olbrzymim potencjałem naukowym i technologicznym zdolnym znacząco poprawić warunki życia człowieka. Bogaci w wiedzę, ale ubodzy w dość - szukamy klucza do przeżycia i trwałego istnienia (...) Znaczący wzrost społecznej mądrości może się dokonywać jedynie dzięki wewnętrznemu rozwojowi jednostek.

Wiedza jest uważana za najcenniejszy zasób. Wiele uwagi poświęca się zagadnieniom tworzenia wiedzy (innowacyjności) zapominając, że wiedza, nawet najlepsza musi trafić od twórcy do użytkownika. Wiedza ma podstawowe znaczenie dla rozwoju gospodarczego w XXI wieku. W obecnych czasach działalność ekonomiczna nie polega wyłącznie na przetwarzaniu surowców na użyteczne produkty tak, jak miało to miejsce w XIX i XX wieku. W gospodarce opartej na wiedzy chodzi o to, aby nauczyć się przetwarzać zasoby w sposób, który zapewnia wyższy zwrot z inwestycji2. Wiedza staje się źródłem bogactwa dla najbardziej rozwiniętych gospodarek na świecie. Inwestycje w wiedzę są także ważne dla krajów rozwijających się takich jak Polska. Rozwój cywilizacyjny Polski i konkurowanie z gospodarkami azjatyckimi będzie możliwy tylko, dzięki rozwojowi gospodarki, w której wiedza jest podstawowym zasobem.
 

Rozporządzamy olbrzymim potencjałem naukowym i technologicznym zdolnym znacząco poprawić warunki życia człowieka. Bogaci w wiedzę, ale ubodzy w dość - szukamy klucza do przeżycia i trwałego istnienia (...) Znaczący wzrost społecznej mądrości może się dokonywać jedynie dzięki wewnętrznemu rozwojowi jednostek.1

Inwestycje w edukację powinny być rentowne z punktu widzenia budżetu państwa, ponieważ wykształceni obywatele uzyskują wyższe dochody osobiste, maja niższe oczekiwania wobec pomocy socjalnej, płacą wyższe podatki i przyczyniają się do wzrostu gospodarczego. Jeżeli nie potwierdzają tego statystyki to winić należy za taki stan nieefektywność systemów oświatowych. Im więcej wykształconych obywateli w społeczeństwie, tym łatwiej i szybciej następuje dyfuzja innowacji. Nowe rozwiązania technologiczne i innowacyjne nie mogą zostać wdrożone bez zainteresowania ze strony społeczeństwa. Badacze historii gospodarczej poszukują wyjaśnień, dlaczego mniej więcej do roku 1780 na świecie istniały równolegle cywilizacje o podobnym stopniu rozwoju gospodarczego by nagle w okresie, który później nazwano tylko jedna z tych cywilizacji cywilizacja Atlantycka odniosła niebywały sukces zostawiając daleko w tyle Indie, Chiny i kraje Arabskie.

Joel Mokyr w książce The Gifts Of Athena. Historical Origins of Knowledge Society (Princeton 2002) odnosi się do poglądów znanych jeszcze z lat 1950-tych, według których źródłem postępu cywilizacyjnego jest systematyczne zastosowanie wiedzy naukowej w życiu codziennym. Autor wyróżnia wiedzę typu teoretyczną - oraz wiedzę praktyczną, związaną z zasadami postępowania typu . Rzecz w tym, że przez tysiąclecia wiedza oraz wiedza funkcjonowały zupełnie od siebie niezależnie. Naukowcy, filozofowie żyli w izolacji od „praktyków”: cieśli, inżynierów, murarzy, lekarzy. Dopiero około roku 1800 „praktycy” w Anglii, Belgii i Holandii zainteresowali się naukowymi metodami i zaczęli stosować wiedzę do usprawniania swojej wiedzy . Przed rokiem 1800 postęp technologiczny odbywał się metodą prób i błędów. Czasami owocował on odkryciami, lecz wiedza o porażkach i „ślepych uliczkach” była znana tylko tej osobie, która odniosła porażkę. Po roku 1800 wiedza zdobyta w wyniku eksperymentów (także wiedza negatywna o tym, co nie działa) stała się coraz łatwiej dostępna. Pośrednim wskaźnikiem upowszechniania wiedzy był spadający koszt książek. Jeden egzemplarz z pierwszego wydania Biblii Gutenberga (prawdopodobnie 200 egzemplarzy) kosztował równowartości rocznej pensji robotnika wykwalifikowanego (czyli w polskich realiach około 30-40 tys. zł).

Najsilniejszą z sił, które pozwoliły społeczeństwom zachodnim zniwelować lukę pomiędzy wiedzą i alfabetyzmem. Na części ziem polskich (Górny Śląsk, Wielkopolska, Części Kujaw i Pomorza) problem analfabetyzmu przestał istnieć już przed I wojną światową dzięki temu, że Państwo Pruskie było jednym ze światowych liderów w zakresie wprowadzania obowiązku szkolnego. Do dziś widać pozostałości tego zjawiska na mapie Polski, gdy obserwujemy rozkład popularno populistycznych partii politycznych, czytelnictwa prasy i innych wskaźników charakteryzujących rozwój społeczeństwa opartego na wiedzy).

Prawdopodobnie największą przeszkodą na drodze do budowy społeczeństwa opartego na wiedzy w Polsce jest nadal utrzymująca się przepaść pomiędzy wiedzą typu i wiedzą typu w polskiej rzeczywistości. oto kilka przykładów ilustrujących tę tezę:
1. Administracja publiczna nie korzysta z naukowych ekspertyz w celu podejmowania decyzji.
2. Wnioski z naukowych opracowań sporządzanych na zamówienie organów rządowych wyższego szczebla nie są wdrażane ze względu na doraźne uwarunkowania (np. protesty grup zawodowych, animozje grup nacisku).
3. Organizacja państwa polskiego np. podział administracyjny (miało być 12 regionów mamy 16!), Centralizacja NFZ, system emerytalny, podatek liniowy itd. odbywa się z lekceważeniem dla wiedzy empirycznej wskazującej na przewagę rozwiązań, którym przeciwna jest „opinia społeczna”.
4. Przedsiębiorstwa nie korzystają z rozwiązań opracowanych na uniwersytetach, nie chcą zatrudniać naukowców do rozwiązywania praktycznych problemów.
5. W Polsce bardzo łatwo zdobyć wysoki status społeczny, autorytet w mediach i poważanie nie posiadając kompetencji intelektualnych do działania i wypowiadania się w danej dziedzinie: socjologowie wypowiadają się na temat gospodarki, księża na temat polityki społecznej, dyrektorami szpitali zostają emerytowani pułkownicy wojsk lądowych itd.

Po tak pesymistycznym opisie polskiej rzeczywistości nasuwa się pytanie jak sytuację te mogłaby zmienić polska oświata. Można sobie wyobrazić cały pakiet działań, które służyłyby zamknięciu przepaści w polskim społeczeństwie pomiędzy wiedzą i wiedzą .
1. W doskonaleniu zawodowym nauczycieli należałoby wprowadzić silne akcenty badawcze. Zdobywanie stopni awansu zawodowego mogłoby się wiązać z tworzeniem projektów badawczych przez nauczycieli (z uwzględnieniem zasobów, jakimi dysponują).
2. Do nauczania na poziomie średnim możnaby włączyć w śladowym, choć zauważalnym wymiarze nauczycieli akademickich, którzy nastoletnim uczniom daliby przedsmak tego, czym jest mentalność i punkt widzenia naukowyuniwersytecki.
3. Sam program nauczania powinien być silnie zorientowany na realizację przez ucznia uniwersalnej zasady naukowej: (1) poznaj w minimalnym stopniu stan obecny; (2) znajdź lukę w wiedzy; (3) wybierz metodę poznania; (4) zastosuj ją (5) opisz wyniki twojego odkrycia i podziel się nim z otoczeniem (6) Zmień własne myślenie o świecie.
4. W nauczaniu szkolnym należy kłaść nacisk na nauczanie czytania ze zrozumieniem nawet kosztem innych umiejętności. Niech inspiracją będzie informacja, że w czasach Kochanowskiego nawet 60% mieszkańców Niderlandów płci męskiej
potrafiło czytać (25-40% kobiet). Wartości te wzrosły w Niderlandach do 85% dla mężczyzn i 64% dla kobiet, w gdy w Polsce panował Augusta Poniatowski. W przeciwnym wypadku polska oświata będzie przypominała szkołę morską, którą opuszczają specjaliści od budowy silników okrętowych, którzy nie potrafią pływać.
5. Należy czynić wszystko, co możliwe w celu obniżenia kosztów dostępu do Internetu i obniżenia kosztów rozmów telefonicznych.

Należy zaangażować istniejące już instytucje systemu oświaty do udziału w projektach naukowych zamiast stosować rygorystyczny nadzór biurokratyczny. Dyscyplina i wymierne wyniki, jakie narzuca projekt badawczy są lepszym gwarantem doskonalenia uczestników i przestrzegania przez nich zasad współpracy niż kontrole i wypełnianie kwestionariuszy diagnostycznych.


Jan A. Fazlagić


Przypisy
1 Z raportu dla Klubu Rzymskiego, Pierwsza rewolucja Globalna 1992 w: Z. Pietrasiński, Mądrość, czyli świetne wyposażenie umysłu, Wydawnictwo naukowe Scholar, Warszawa 2001.
2 Patrz: World Development Report 1998/1999: Knowledge for development, The World Bank, Paris 2000, s.16.