Orientacje gimnazjalistów wobec rzeczywistości

Zjawisko stało się niezwykle ważnym obszarem we wszystkich naukach społecznych, w tym i pedagogice – otwierając dla niej nowe możliwości, a także pola badawcze, związane z przeformułowaniem całości życia społecznego, wyznawanych wartości oraz prezentowanych postaw.
 

W niniejszym artykule, mieszczącym się w obszarze pedagogiki społecznej, chciałbym przedstawić orientacje wobec rzeczywistości wśród uczniów szkół gimnazjalnych z wybranych gmin województwa pomorskiego. Ich nastawienie wobec rzeczywistości ukazane jest w kontekście zmiany, jaka dokonuje się w Polsce od 1989 roku, a która dotyczy wszystkich aspektów życia w naszym kraju.

Poprzez prowadzone badania o charakterze ilościowym oraz jakościowym wśród populacji uczniów szkół gimnazjalnych na wybranym terenie stworzony został obraz charakterystycznych dla niej zachowań w otaczającym świecie. Artykuł traktuje bowiem o niezwykle istotnej grupie – uczniach szkół gimnazjalnych, a więc osobach będących w szczególnym momencie swojego rozwoju, na co dzień funkcjonujących w rzeczywistości szkoły gimnazjalnej, której specyfika ujawnia główne problemy polskiej edukacji. Ujęcie rzeczywistości przez badanych gimnazjalistów jest szczególnie cenne, ponieważ stanowi – charakterystyczne dla ich wieku - głęboko krytyczne spojrzenie na polską rzeczywistość, szczególnie w kontekście najbliższego im środowiska lokalnego: szkoły, domu, grupy rówieśniczej, a także wiedzy czy oceny zjawisk, które obserwują na co dzień.
 

Istota przeprowadzonych badań to także ujęcie ich w kontekście polskich przemian zapoczątkowanych w 1989 r. Badana populacja ma świadomość, ale i wiedzę odnośnie roli transformacji w życiu społecznym. Bardzo wyraźnie widać, przede wszystkim na podstawie wyników badań o charakterze jakościowym, iż zdecydowana większość gimnazjalistów uważa proces transformacji za najważniejszy czynnik wpływający na ich orientacje - proces przemian polityczno-społecznych w Polsce z lat 90 – tych, i związanych z nimi licznych problemów ekonomicznych i społecznych, jak również ostatnie zmiany, związane m. in. z procesem integracji ze strukturami europejskimi wraz z jego skutkami. Dla niniejszego artykułu ważne jest przyjęcie pojęcia orientacja, w znaczeniu jakie nadał jej Marek Ziółkowski.

Według Ziółkowskiego orientacja, czyli (…) całościowe subiektywne ustosunkowanie do rzeczywistości społecznej, to model składający się z czterech zasadniczych elementów:
1. Wartości, które są (…) pewnymi subiektywnymi ideałami na różnym poziomie abstrakcji, służącymi także jako kryteria wartościowania, oceny, porównania rzeczywistości z ideałem, stwierdzenia stopnia odchylenia rzeczywistości od ideału. Dotyczyć one mogą tak całego społeczeństwa (systemu), jak i jednostek.  Do nich zaliczyć można wartości materialne, jak i niematerialne.
2. Potoczna wiedza, jaką posiada jednostka lub całe społeczeństwo o otaczającej rzeczywistości; diagnoza stanu obecnego, przyczyny, skutki oraz prognoza na przyszłość – w jakim kierunku następować będą np. zmiany.
3. Ocena jako element wartościujący otaczającą rzeczywistość.
4. Dyspozyc je jednostki lub grupy odnośnie określonych obiektów, czyli subiektywny stosunek względem danego zagadnienia.

Metodologia prowadzonych badań
Interesujący mnie problem badawczy - orientacje wobec rzeczywistości wśród uczniów szkół gimnazjalnych w wybranych gminach województwa pomorskiego, wymagał odpowiednio przeprowadzonych badań. Wykorzystano metody o charakterze:
»» ilościowym: badania ankietowe – pilotażowe, zasadnicze oraz weryfikacyjne na tej samej populacji, w tych samych gminach przy pomocy odpowiednio skonstruowanego kwestionariusza ankietowego jako narzędzia badawczego. Badania prowadzone były w latach 2002-2004 na populacji gimnazjalistów z terenu gmin: Reda, Nowy Dwór Gdański oraz Kościerzyna.
»» jakościowym, jako uzupełnienia podejścia ilościowego w latach 2005-5007. Prowadzona była tu obserwacja uczestnicząca podczas prowadzenia warsztatów dla wybranych klas w gimnazjach na terenie Redy, z arkuszem obserwacyjnym jako narzędziem badawczym oraz wywiad niestandaryzowany, oparty na swobodnym zestawie pytań z listą dyspozycji do wywiadu, weryfikowaną podczas jego trwania.
W podejściu ilościowym posłużyłem się metodą badań ankietowych. Narzędziem badawczym był kwestionariusz ankietowy o wysokim stopniu standaryzacji. Jego zastosowanie pozwoliło zgromadzić informacje dotyczące zachowań badanej populacji, a w dalszym etapie badawczym uchwycić szerszy obraz charakterystycznych dla niej zachowań.

Zasadniczą i najważniejszą część stanowiły badania ankietowe, prowadzone przy pomocy kwestionariusza ankietowego jako narzędzia, wśród interesującej badacza populacji uczniów szkół gimnazjalnych na terenie: miasta Kościerzyna, gminy miejsko – wiejskiej Nowy Dwór Gdański oraz gminy miejskiej Reda. Badania ankietowe zasadnicze przeprowadzono przy pomocy podobnego narzędzia - kwestionariusza ankietowego o wysokim stopniu standaryzacji. W każdym przypadku, tj. w każdej badanej szkole, układ oraz zakres pytań w kwestionariuszu był taki sam.
Tytuł jego brzmiał: Orientacje uczniów szkół gimnazjalnych wobec rzeczywistości (na terenie gminy Nowy Dwór Gdański/ Reda/ Kościerzyna). Ankieta składała się łącznie z 29 pytań podzielonych na 2 moduły:
A. P ostawy, zachowania, system wartości,
B. Zjawiska społecznie szkodliwe.

Wyniki badań
Życie młodzieży gimnazjalnej, stanowiącej podmiot badawczy rozprawy przypadło w całości na nową rzeczywistość społeczną, ekonomiczną, kulturalną i polityczną. Sytuacja ta powoduje, iż jest ona poddana wielu, charakterystycznym dla tego okresu zjawiskom i procesom, z których duża część dotyczy transformacji postaw, zachowań czy systemu wartości.

Zmiany ustrojowe i polityczne, zmiany ekonomiczne i gospodarcze, przeobrażenia społeczne, w sposób zasadniczy wpływają na postrzeganie rzeczywistości, na tworzenie i powstawanie orientacji. Zjawiska wymieniane jako tego przyczyny to: transformacja ustrojowa i społeczna w Polsce, wejście Polski do Unii Europejskiej, gospodarka wolnorynkowa, globalizacja, komputeryzacja, nowe technologie czy nowy wzorzec funkcjonowania we współczesnym społeczeństwie oparty na konsumpcjonizmie, jak ujmuje to Tomasz Szkudlarek – powierzchownym wzorcu kultury postmodernizmu.
Pierwsza z nich to nastawienie przede wszystkim na dom oraz rodzinę jako fundament życia społecznego i osobistego, kształtowane i motywowane w dużej mierze przez pryzmat pragmatyzmu życiowego.

W wyniku całego procesu badawczego ustalono, iż badana młodzież w świetledokonanych analiz wykazała następujące typy orientacji:
»»orientacja na rzeczywistość,kształtowana przez pryzmat „małej ojczyzny”;
»»orientacja kształtowana przez pryzmat zagrożeń;
»»orientacja kształtowana pod wpływem silnej potrzeby posiadania planów i perspektyw indywidualnego rozwoju.

Stanowią bowiem mocny fundament potrzebny do realizacji własnych planów i aspiracji, są oparciem w niełatwym dla młodego człowieka. O takim nastawieniu świadczą m.in. odpowiedzi na pytanie o wartości w życiu gimnazjalistów. Orientacja ta, to także nastawienie na szkołę, jako ważną z punktu widzenia indywidualnego i społecznego instytucję (podejście przede wszystkim pragmatyczne, instrumentalne), która poprzez naukę stwarza szansę dalszego rozwoju. Także wartości wskazywane przez respondentów w badaniu weryfikującym potwierdzają wcześniej przedstawioną główną orientację badanej młodzieży: dla gimnazjalistów z terenu trzech wybranych gmin województwa pomorskiego najważniejszą wartością jest dom i rodzina oraz edukacja i wykształcenie.
Druga orientacja, to przenikające wszystkie jej komponenty poczucie zagrożenia, towarzyszące mu obawy oraz lęki, jako przejaw osobistych stanów, postaw, przeżyć, szczególnie nasilających się w okresie dorastania. Są one wynikiem także procesów społecznych: bezrobocia, biedy, braku perspektyw, niskiego wykształcenia czy poczucia społecznego wyalienowania itd. Dobrze obrazują to wyniki uzyskane jako odpowiedź na pytanie odnośnie postrzegania otaczającej rzeczywistości. Składają się na nią przede wszystkim obawy związane z możliwością uzależnienia, zagrożenie agresją i przemocą w najbliższym otoczeniu czy poczucie stagnacji, pewnej apatii, bierności czy poczucia wyalienowania.

Trzecia orientacja pokazuje, iż badana młodzież wzrasta pod presją silnej potrzeby posiadania jasno określonych planów życiowych odnoszących się do różnych sfer ich życia prywatnego, zawodowego, jak i społecznego. Określane są przede wszystkim przez dwie zasadnicze kategorie: naukę i zdobywanie wykształcenia oraz założenie rodziny.

I tak, pytanie “Jakie są Twoje plany na przyszłość? Co zamierzasz robić? Kim chcesz być? (proszę pomyśleć nie tylko o szkole i edukacji gimnazjalnej, lecz także edukacji późniejszej i życiu prywatno – zawodowym za kilka, kilkanaście lat)” to pytanie otwarte, z możliwością swobodnej wypowiedzi. Przede wszystkim warto zaznaczyć, iż większość respondentów ma już pewne, często w dużym stopniu skonkretyzowane plany odnośnie swojej przyszłości (odpowiedź: tak, wiem). To istotny sygnał, mówiący o orientacji w kontekście własnego rozwoju, o „profesjonalizmie” i odpowiedzialności młodzieży (takie nastawienie i orientację potwierdzą badania o charakterze jakościowym).

Trzy wyodrębnione, w oparciu o kryterium o charakterze aksjologicznym, typy orientacji, zostały opisane jako nastawienie na środowisko wychowawcze, gdzie rolę pełni przede wszystkim to, co jest najbliższe – system wartości, poczucie wspólnoty, personalizacja otoczenia. Jak zaznaczono, jest to postrzeganie siebie w kontekście swojej „małej ojczyzny”, poczucie istotności i wagi najbliższego otoczenia, nie pozbawionego – mocno akcentowanego – poczucia zagrożenia, obaw i lęków, które pojawiają się w najbliższym środowisku: szkole, domu, w swoim mieście. Te obawy to możliwość uzależnienia od alkoholu, narkotyków, przemoc i agresja, nierzadko brak perspektyw i celów życiowych, brak zrozumienia, obawy związane ze szkołą czy wyalienowanie.
W przeprowadzonych badaniach, obawy, lęki, poczucie zagrożenia są silnie akcentowane, badana młodzież ma tego pełną świadomość. Zauważyć można, iż istnieje kategoria zjawisk, która w odbiorze respondentów – uczniów szkół gimnazjalnych z terenu wybranych gmin województwa pomorskiego, stanowi realnezagrożenie. To przede wszystkim alkohol, narkotyki, przemoc i agresja, brak zrozumienia czy poczucie alienacji.

Wyniki wskazały m. in., iż zdecydowana większość uczniów szkół gimnazjalnych ma za sobą pierwszy kontakt z alkoholem, najczęściej wynikający z wpływu otaczającego środowiska, szczególnie kolegów i koleżanek, lecz także osób z najbliższej rodziny. Dodatkowo, wczesny wiek inicjacji, nadal się obniża. Choć ponad ? badanych miała kontakt raczej okazjonalny z alkoholem, to jednak w przypadku co piątego badanego ten kontakt jest zdecydowanie częstszy. Głównie spożywany alkohol to piwo. Coraz większym zagrożeniem stają się narkotyki oraz zjawiska przemocy i agresji stanowiące realne zagrożenie rozwoju młodzieży. Dla większości uczniów stanowią problem, z którym z różną częstotliwością, w różnych miejscach oraz w różny sposób (formy przemocy) się stykają. Jak zaznaczono, proces badawczy uzupełniany był w znaczącym stopniu przy pomocy metod o charakterze jakościowym. Obraz orientacji badanej populacji dzięki podejściu jakościowemu został z jednej strony potwierdzony, z drugiej strony poszerzony o nowe zjawiska.

Poprzez wykorzystanie przede wszystkim metody obserwacji uczestniczącej w czasie prowadzenia warsztatów z uczniami szkół gimnazjalnych oraz wywiadu niestandaryzowanego, uzyskano ze względu na charakter postaw i zachowań charakterystyczne trzy typy:
»» pragmatyczny – będący według szacunków autora oraz pracowników poszczególnych szkół grupą najliczniejszą (jej liczebność w zależności od wieku można określić pomiędzy ok. 40% osób w klasach pierwszych do ok. 65% w klasach trzecich). Grupa ta, to osoby nastawione zdecydowanie praktycznie do rzeczywistości, mające konkretne plany (dotyczące szkoły średniej, studiów, wykonywanego zawodu) oraz aspiracje. Grupę tworzą przeważnie uczniowie dobrze i bardzo dobrze uczący się, z rodzin nieznacznie lepiej sytuowanych, częściej z wykształceniem wyższym. Uczniowie ci traktują szkołę, ale również całe otoczenie jako jeden z etapów prowadzących do osiągnięcia zasadniczego celu – szczęśliwego i dostatniego życia zawodowego i osobistego. Częściej, aniżeli inni są pewni siebie, raczej ekstrawertyczni, częściej także są indywidualistami, mniej przejmują się problemami innych ludzi, cechuje ich umiarkowany egocentryzm i nastawienie na indywidualną korzyść.
»» „obojętny”, pod względem liczebności to ok. 30 - 40% ogółu uczniów. Charakteryzuje się wyraźną postawą wyczekującą, którą można scharakteryzować jako „zobaczymy, co będzie” albo „jakoś to będzie”. To przeważnie słabsi uczniowie, ze środowisk zróżnicowanych społecznie i ekonomicznie, którzy sprawiają wrażenie „zobojętniałych” na wszystko, co jest im przekazywane czy przedstawiane. Nie mają specjalnych planów ani aspiracji, niejako obserwują rozwój wypadków, wtedy też podejmują decyzje. Najlepiej jednak, aby wszelkie decyzje podejmowali za nich rodzice czy szkoła. Generalnie starają się „wtopić” w szkolną rzeczywistość, tak by nie było ich widać. Nie podejmują specjalnego wysiłku naukowego, społecznego, często także towarzyskiego.
»» negujący (negacji), to najmniejsza liczbowo kategoria badanych, gdzie wyraźne jest nastawienie „na nie”: osoby te, z natury introwertyczne, swoją postawą pokazują, iż otoczenie nie ma im nic ciekawego do zakomunikowania, starają się (naturalnie bądź wymuszenie) traktować środowisko wychowawcze jako wrogów, którzy siłą chcą im narzucić odpowiednie zachowanie, działanie, system wartości i inne.

Osoby te, mało aktywne, nie podejmują interakcji z otaczającą rzeczywistością. Są wrogo, praktycznie do wszystkich, nastawione. Mają poczucie winy, nierzadko silne uprzedzenia, posługują się stereotypami, mają też problemy z alkoholem czy narkotykami, pochodzą nierzadko z rodzin dysfunkcjonalnych. Za ich sytuację winią wszystkich i wszystko, najmniej lub w ogóle, siebie.

Wyniki badań o charakterze jakościowym potwierdziły, iż orientacje badanej młodzieży zaznaczają się w związku z przemianami społecznymi, zachodzącymi w Polsce po roku 1989. Młodzież w trakcie warsztatów bardzo wyraźnie zaznaczała, iż główną przyczyną zmiany orientacji wobec rzeczywistości są procesy związane z szeroko rozumianą transformacją zapoczątkowaną w 1989 roku.

Znaczenie procesu transformacji dla kształtowania się orientacji podkreślali także rozmówcy w poszczególnych gminach, z którymi przeprowadzane były wywiady niestandaryzowane. Osoby te, na co dzień pracujące z młodzieżą gimnazjalną, wielokrotnie podkreślały, iż zjawiska związane z transformacją społeczną kształtują takie, a nie inne postrzeganie rzeczywistości i odpowiedzialne są za ich zmianę.
W wyniku prowadzonych badań o charakterze jakościowym dostrzeżono, iż młodzież cechuje dualizm postaw werbalnych i niewerbalnych. Z jednej strony widać zainteresowanie i zaangażowanie uczniów, z drugiej zaś silne napięcie, nastawienie emocjonalne prowadzące do wyhamowania tego pierwszego.
Tradycyjny sposób komunikacji szybko zastępowany jest slangiem młodzieżowym o dużym zabarwieniu subkulturowym, spoza języka oficjalnego, z dużą dawką quasi wulgaryzmów, zapożyczeń, wtrąceń, słowotworów. W danym momencie postawę uczniów charakteryzuje spokój i opanowanie, w następnym już silne rozemocjonowanie czy nadmierna energia.

Ponadto zaobserwować można racjonalność i irracjonalność np. w sądach czy twierdzeniach; spójność przekazu występującą naprzemiennie z chaotycznością; nadmierną komunikację niewerbalną lub też zupełny jej brak. Badania o charakterze jakościowym potwierdziły wyniki uzyskane przy pomocy metod ilościowych. Nastawienie uczniów na najbliższe środowisko wychowawcze: dom i rodzinę, posiadanie jasno sprecyzowanych planów na przyszłość oraz wyraźne lęki i obawy związane z otaczającą rzeczywistością, stanowią podstawowe orientacje badanej młodzieży.

Dodatkowo zauważono wśród badanej populacji:
a) nastawienie na realizację własnych potrzeb i korzyści; małe zaangażowanie w sprawy innych ludzi, w sprawy społeczne;
b) pewność siebie i ekstrawertyczność dominującej jej części, wyrażającą się w otwartości, poczuciu niezależności, braku obaw co do własnych sądów, opinii czy posiadanie własnego wyrazistego zdania;
c) silny imperatyw posiadania i dostosowania się do panujących mód i trendów (w zakresie np. muzyki, ubierania, spędzania wolnego czasu), typowych wśród młodzieży zachowań, postępowań czy sposobów komunikacji (werbalnej i niewerbalnej).
 
Wnioski
Przeprowadzone badania pozwalają na sformułowanie wniosków, a także szeregu ważnych zadań dla lokalnego środowiska: szkoły, gminy, rodziców, jak też pedagogiki społecznej. To m. in. budowa społeczeństwa obywatelskiego w oparciu o zasadę partnerstwa wszystkich zainteresowanych stron, poprzez m.in. zaangażowanie szkoły, rodziców, przedstawicieli władz lokalnych i samorządowych, do realizacji projektów i programów o charakterze edukacyjnym i wychowawczym dla dzieci i młodzieży, ale i dla dorosłych. Ma to służyć wieloaspektowemu rozwojowi wszystkich lokalnych struktur poszczególnych gmin, przede wszystkim zaś wszystkim grupom społecznym.

Innym zadaniem jest współpraca i koordynacja działań instytucji samorządowych, organizacji lokalnych, stowarzyszeń, kościoła, lokalnych autorytetów, szkół, na rzecz przeciwdziałania zagrożeniom młodzieży. Można tu wymienić:
»» interaktywne i interdyscyplinarne warsztaty jako profilaktyka zjawisk szkodliwych; w szkołach i innych placówkach przygotowane przez specjalistów, jak i młodzież – forma zabezpieczenia przed zagrożeniami,
»» pokazy w oparciu o interaktywne, multimedialne sposoby przekazywania informacji, dotyczące zagrożeń, przeciwdziałania oraz profilaktyki,
»» aktywizacja mieszkańców i grup sąsiedzkich w celu poprawy bezpieczeństwa publicznego, tworzenie programów aktywizacji/ integracji społeczności lokalnych/ sąsiedzkich,
»» szeroka oferta zajęć pozalekcyjnych w szkołach i innych placówkach wychowawczych,
»» promocja zdrowego stylu życia – upowszechnianie postawy życia bez alkoholu, narkotyków.

Kolejne zadanie to edukacja regionalna, a więc potrzeba tworzenia poprzez programy edukacyjne o charakterze regionalnym poczucia identyfikacji z zamieszkiwanym terenem; budowanie poczucia tożsamości z „małą ojczyzną”. O wadze i roli wychowawczej tej dziedziny pisze m. in. Kazimierz Kossak – Główczewski, zwracając uwagę na szczególne jej znaczenie w edukacji młodzieży.
Bardzo ważnym postulatem wydaje się być tworzenie podwalin pod budowę szkoły, miejsca otwartego dla wszystkich i na wszystkich, jako przestrzeni dialogu rozgrywającego się pomiędzy partnerami w ich wspólnym środowisku, otwartego także na różnice międzykulturowe, na doświadczenie Innego. To otwarcie na Innego wydaje się kluczowe w zadaniowości współczesnej szkoły. T. Szkudlarek ujmuje to jako oduczanie się dominacji przez przedstawicieli danej większości.
Wyniki uzyskane dzięki wykorzystaniu metod o charakterze jakościowym i ilościowym pozwalają poznać percepcję otaczającej rzeczywistości młodzieży gimnazjalnej. Zasadniczą i najistotniejszą orientacją jest nakierowanie młodzieży gimnazjalnej na najbliższe im środowisko wychowawcze: dom i szkołę jako fundament ich rozwoju.
Badanie pokazuje, iż młodzież stanowi – z uwagi na wiedzę o społeczeństwie - arcyciekawy i „pouczający” podmiot badawczy. Zmieniająca się rzeczywistość wymusza analizę poznawczą tej kategorii, by móc podejmować właściwe rozwiązania społeczne, by oferować odpowiednią edukację, wychowywać ku wspólnocie, w duchu otwartości i poszanowania praw i godności każdegoczłowieka.


Paweł Bykowski