Tak zwane zło, czyli ściąga w szkole

Sytuacja oceniania posiada pewne zasadnicze cechy, które wiele mówią o jej istocie. Po pierwsze, bycie ocenianym powoduje stres. Towarzyszy jej zawsze bez względu na to, co i przez kogo jest w nas oceniane. Jak każdy stresor1 sytuacja ocenienia mobilizuje zasoby organizmu. Wzrasta ciśnienie krwi, tętno, temperatura, tempo oddechów. Wzrasta także aktywność ośrodkowego układu nerwowego. Poprawie ulegają prawie wszystkie parametry życiowe, od wydolności fizycznej, poprzez szybkość reakcji na bodźce po szybkość akomodacji oka. Jeśli wiemy, że jesteśmy oceniani, stres pojawi się nieuchronnie. Ocenienie szkolne nie jest tutaj oczywiście wyjątkiem, a całkowicie bezstresowe ocenianie jest i pozostanie mitem chyba, że oceniany nic o tym fakcie nie będzie wiedział. Rzecz w tym, że prawie wszyscy ludzie pytani o to, czy chcieliby podlegać ocenie, kiedy nie są o tym uprzedzeni, odpowiadają przecząco. Nic w tym dziwnego, że kiedy dochodzi do sytuacji oceniania, robimy wszystko żeby wypaść jak najlepiej. Robimy to odruchowo i niemal zawsze kiedy wiemy, że ktoś nas ocenia a nawet jeśli tylko mamy takie wrażenie.

Po drugie, w jakikolwiek sposób wyrażona ocena ma wpływ na samoocenę. Ta zaś ma ogromne znaczenie dla każdego, jest bowiem filtrem informacji, decyduje o tym, jaka część zostanie przyswojona. Dotyczy to zresztą także innych, poza ludźmi, gatunków. Samiec goryla, który właśnie wygrał starcie ze słabszym od siebie konkurentem, jest znacznie bardziej skłonny do mierzenia się z dominującym samcem stada, chociaż wcześniej tego unikał. Ambicje rosną w miarę osiąganych sukcesów. U ludzi odkryto niedawno, że wysoka samoocena daje ponadto ciekawe „efekty uboczne”. Przekonany o własnej wartości człowiek chodzi szybciej, jest wyprostowany, mówi znacznie głośniej niż inni. Jest także, co ciekawe, znacznie bardziej skłonny do pomagania innym. W rzeczywistości szkolnej samoocena także przekłada się na zakres ambicji. Trzeba tylko pamiętać, że przede wszystkim dotyczy ona pozycji zajmowanej w grupie, a niekoniecznie tak lokalnego elementu, jak ocena przedmiotowa. Postawa zachowawcza wobec ocen szkolnych może wynikać z ich niskiej pozycji w hierarchii ważności kryteriów aktualnych wewnątrz grupy. Inteligentny uczeń będzie wolał otrzymywać stosunkowo niskie, ale bezpieczne oceny niż zaryzykować utratę autorytetu, jeśli grupa nie ceni osób ocenianych wysoko przez nauczycieli.

Ocena szkolna utraciła swoje pierwotne znaczenie i najczęściej nie jest podstawą ustalania hierarchii w grupie i to nawet tej, którą szkoła jako instytucja, sama tworzy – grupie klasowej. Prawdę mówiąc, najczęściej lokalne warunki i reguły gry panujące w klasie dalekie są od kształtu, jaki próbuje im nadać instytucja szkolna, a czasem stoją z nim w jawnej sprzeczności. Przy ogromnym zróżnicowaniu możliwości i wobec przeróżnych wymagań, jakie stawia szkoła, sprowadzone do średniej arytmetycznej, ważonej albo uśredniane w jakikolwiek innysposób wyniki kontroli osiągnięć są słabą podstawą, zupełnie nieprzydatną jako kryterium tworzenia hierarchii. Ponadto wiele kompetencji cenionych w szkole ma lokalny charakter. Mają one znaczenie jedynie w świecie kreowanym przez środowisko szkolne. Podczas sprawdzianów, egzaminów, testów i oczywiście wszystkich innych form szkolnej kontroli osiągnięć uczniów, stawiamy ich w sytuacji wymagającej pełnej mobilizacji posiadanych kompetencji, a w przypadku ich braku w konieczności poszukiwania alternatyw. Zjawisko ściągania w szkole trzeba więc traktować jako objaw pewnej reguły o znacznie szerszym niż szkolny zasięgu. Być może ostrość, z jaką uzewnętrznia się ta reguła wynika w szkole z warunków oceniania, które tworzy ona jako instytucja. Powszechny i naturalny w swojej istocie proces oceniania został tu wyrwany z szerszego kontekstu, jakim jest nasza gatunkowa przeszłość. Ludzkie mózgi ewoluowały w warunkach, w których z całą pewnością umiejętność rozwiązywania równań kwadratowych nie wchodziła w zakres działania doboru naturalnego. Trudno więc oczekiwać, że kompetencje te wpiszą się łatwo w biologiczno - społeczny kontekst2.

Jeśli takie spojrzenie na ocenę szkolną jest chociaż w części poprawne, to należałoby oczekiwać powszechności zjawiska ściągania. I rzeczywiście, zjawisko ściągania JEST wszechobecne w szkole i to bez względu na jej charakter, tradycje, a nawet na wiek ucznia. Można na potwierdzenie tego przytoczyć dziesiątki badań prowadzonych na ten temat na całym świecie. Od Europy po Stany Zjednoczone, od Afryki po kraje skandynawskie, uczniowie w szkołach wszystkich rodzajów i poziomów potwierdzają fakt istnienia tego zjawiska. Wyniki takich ankietowych badań w zdecydowanej części wskazują, że znacznie ponad połowa pytanych ściągała w czasie swojej kariery szkolnej, a przecież ponieważ nie jest to nic, czym chwalimy się chętnie. Można więc oczekiwać, że faktyczny odsetek ściągających jest wyższy. Czy więc walka ze ściąganiem jest zawsze „walką z wiatrakami”? Albo, co gorsza, czy zwalczając ściąganie zaburzamy jakiś naturalny mechanizm, prawo społeczne?

Jeśli za punkt honoru przyjmiemy całkowitą eliminację ściągania we wszystkich jego odmianach i objawach, to oczywiście przegramy i powiększymy szeregi frustratów. Szkoła bez ściągi nie istnieje, podobnie jak nie istnieje bez stresu związanego z sytuacją oceniania. Jeśli spróbujemy wyobrazić sobie szkołę, w której zechcemy za wszelką cenę wyeliminować zjawisko ściągania, to szybko zorientujemy się, że ponosimy w niej koszty niewspółmierne do wartości efektów, jakie osiągamy. Najczęściej pomiędzy nauczycielem a uczniem pojawia się swoisty kompromis polegający na wytyczeniu granicy, poza którą nie można się posunąć. Nauczyciele reagują na część, ale nie wszystkie, zauważone próby ściągania. Najczęściej pozawerbalny komunikat nadany do podejrzanego o ściąganie ucznia wystarczy, żeby go skutecznie zniechęcić. Poza tym, próby ściągania zdarzają się nawet uczniom bardzo dobrze przygotowanym, którzy robią to nie po to, żeby szukać informacji u innych ale, żeby upewnić się co do poprawności własnych. Ściąganie w szkole nie jest jednak zjawiskiem neutralnym. Zrozumienie mechanizmu nie może oznaczać przyzwolenia i akceptacji ponieważ jednym z naszych (nauczycieli/wychowawców) zadań jest ustalenie aktualnych kompetencji ucznia, obszarów, w których należy go zmienić. Ściąga zmniejsza naszą, dydaktyczną ostrość widzenia. Ograniczenie zjawiska ściągania jest jak okulary, dzięki którym widzimy lepiej to, co trzeba zobaczyć, warto jednak zawsze pamiętać, że najlepsze nawet szkła nie mają mocy przywracania wzroku.


Marek Kaczmarzyk, Dorota Kopeć


1 Stresorem nazywamy każdy czynnik wywołujący zjawisko stresu bez względu na jego charakter. Sytuacja oceniania jest silnym stresorem dla każdego z nas.
2 Nie oznacza to oczywiście podważania ich znaczenia. Kompetencje towarzyszące rozwiązywaniu równań rozwijane w trakcie naszej kulturowej ewolucji, odwołują się do warunków środowiska kształtowanych przez memy i mających ogromne przystosowawcze znaczenie.