Międzykulturowość w pedagogice specjalnej

Osiąganie pełnej autonomii wraz z dystansem do wpojonych w drodze socjalizacji norm i wartości oraz społecznych zachowań, uzewnętrzniony zostaje system wartości , który jest fundamentem autokracji. To co wspólne w treści kultury, jest także znamienne i charakterystyczne dla pedagogiki kultury (G.Kerschensteiner; S.Hessen). Według teorii Habermasa stan taki wynika z treściowej wspólnoty kulturowej i nie jest to grunt do końca określony. Pojawiają się tu formalne kompetencje do negocjacji i ustalania treści do negocjowania norm społecznych. Mamy więc doczynienia z założeniem uniwersalnego charakteru wartości. Uniwersalistyczne pojmowanie wartości kulturowych, religijnych i obyczajowych jest źródłem kulturowej ekspansji europejskich wartości. Załamanie kulturowej ekspansji zachodu w XX wieku zmieniło sposób zapatrywania na wielokulturowość. Ekspansja cywilizacyjna Europy prowadzi do relatywizmu kulturowego Procesy imigracji wzmacnia się postępującą globalizacją. W procesach tworzących relatywizm kulturowy sposobem porządkowania mniejszości okazał się nurt:
• asymilacyjny (nie podkreślający odrębności kulturowej a jednocześnie wyzwalający procesy zapatrywań na inne kultury)
• izolacyjny (podkreślający odrębność kulturową)
• orientacje liberale (łagodnie wprowadzające i promujące tolerancję)
• orientacje radykalne (relacje międzykulturowe nacechowaneprzemocą).

Kultura jest sposobem myślenia, przy założeniu że nie istnieje żaden pojedyńczy sposób myślenia o kulturze z którego można uczynić obszar „kultury jako takiej”. Sposoby myślenia uczestników danej kultury o danej rzeczywistości nie tworzą żadnego „wzoru kulturowego”. W tak rozumiana kulturę wpisana jest różnorodność, niestabilność wynikająca z różnych procesów często historycznych, które pociągnęły za sobą proces dominującego myślenia, spychając inny proces na bok. Dominacja nie jest bowiem cecha kulturową. Procesy kulturowe jako procesy przemocy – zmuszanie członków zbiorowości do przejęcia konkretnego punktu widzenia czyniąc to perswazją czy też prowadzeniem dialogu. Możliwość wprowadzenia niezbędnej stabilności relacji między jednostkami, relacji społecznych, nie za pomocą przemocy ale zrozumienia, zainteresowania kulturą i wsparcia w jej rozumieniu.

Teoria rozumu komunikacyjnego Habermasa stara się uczynić porozumienie wzajemne wyodrębnionych i relatywnych zbiorowości w podstawowej teorii opisu „przestrzeni społecznej”. Życie społeczne obejmuje nie stabilne relacje oparte na stereotypach i postawach. W tak skonstruowanej przestrzeni społecznej funkcjonują ludzie z bardzo różnymi obciążeniami zarówno fizycznymi jak i psychicznymi. W procesach relacji zjawisko nazwano stygmatyzacją.

Edukacja międzykulturowa jak pisze Markowska to „…proces oświatowo – wychowawczy którego celem jest kształtowanie rozumienia odmienności kutrowych - od subkultur we własnej społeczności począwszy aż po kultury odległych przestrzennie społeczeństw – oraz przygotowanie do dialogowych interakcji z przedstawicielami innych kultur. Prowadzić to ma droga krytycznych refleksji , ku wzmocnieniu tożsamości kulturowej”. Tożsamość kulturowa czy tożsamość narodowa, tożsamość społeczna  jest jedną z cech wpisanych w osobowość, gdzie w konsekwencji jest ważnym składnikiem potencjalnych ustosunkowań wobec „innych” w obrębie narodowym, kulturowym, wyznaniowym a po części w sposób liberalny także obyczajowym. Tożsamość narodowo – kulturowa stwarza klimat wzajemnychrelacji w obrębie większości i mniejszości.

Edukacja międzykulturowa opowiada się za wzajemnym wzbogacaniem kultur, odrzucając sterowanie i kontrolę istnienia obok siebie  W heteronomicznym, wielokulturowym społeczeństwie żyją nie tylko osoby odmienne z powodu narodowości, ale także o odmienności która dla większości społeczeństwa jest odmiennością drażliwą. To obszary odmienności intelektualnej, fizycznej obciążone specyficznego rodzaju stygmatem. Pedagogika specjalna wymaga wiec podjęcia ceowych działań o cechach terapeutycznych a zamierzeniach kształtowania postaw tolerancyjnych wobec innych. Nurt społeczny edukacji międzykulturowej obok paradygmatów pedagogiki powinien opierać się o teorie psychologiczne (Turnera i Teejfla) obejmujące zależności stosunków międzygrupowych.
Teoria tożsamości społecznej zakłada że na JA składa się tożsamość osobista (jednostkowe cechy człowieka) i tożsamość społeczna (przynależność do grupy). Tożsamość społeczna przyczynia się do powstania i utrzymywania postaw, które dyskryminują grupy obce a faworyzują grupy własną.

Obrazy tych grup są podstawą tworzenia stereotypów. Kategoryzacja społeczna i proces stygmatyzacji wraz z wyrazistością stygmatu mieszczą się w kategoriach teorii obejmujących wyrazistość różnic międzygrupowych. Podobnie teoria autokategoryzacji, gdzie według jej autora J. Turnera na „ja” składają się poziomy autokategoryzacji „ja” ludzkie, „ja” członek grupy społecznej, „ja” niepowtarzalna jednostka. Kategoryzowanie świata (na podst. Teorii Turnera i Tejfl`a) uruchamia schemat poznawczy (jako zbiór informacji odnoszący się do określonej kategorii). Schemat poznawczy oparty na widocznej, wyrazistej właściwości fizycznej, etykiecie, stygmacie uruchamia zaklasyfikowanie, wzbudzenie schematu, stereotypu i przetworzenie informacji. Schematy poznawcze jakiejś kategorii nie zawsze zdobywane na skutek doświadczeń, a często przekazów, bezfefleksyjnych powtórzeń gotowych schematów przekazywane przez autorytety obecne lub już nieobecne.

Obok teorii zastosowanych w analizach uprzedzeń stosowanie przesłanek podobieństwa i tożsamości jest w wypadku osób obciążonych stygmatem, niebezpieczeństwem zepchnięcia obu grup stygmatyzowanych do jednego obszaru – tego samego podobieństwa ale nie tej samej tożsamości narodowej czy kulturowej. Osoby obciążone stygmatem fizycznym, osoby niepełnosprawne stanowią specjalne wymagania edukacyjne. Indywidualne sposoby postrzegania innych, obcych, nie stanowią wiernych kopii odpowiednich wzorów kulturowych. Potrzeby poznawcze indywidualnych jednostek są zinternalizowane z wartościami i percepcją innych, obcych. Są uwarunkowane warunkami fizycznymi i psychicznymi wykorzystywanymi do spostrzegania, do konstruowania pojęć o obcych. Pojęcia, schematy poznawcze, przejmowane uprzedzenia wzmacniają poczucie odrzucenia lub akceptacji stając się indywidualnym elementem struktur osobowości. Uzależnione są tym samym od stanu fizycznego, uwarunkowań psychicznych, intelektualnych i stanów emocjonalnych. Zachodząca tu zależność - im bardziej jednostka stygmatyzowana w grupie stygmatyzowanej nasycona jest niechęcią, wrogością czy uprzedzeniami, tym większe jest prawdopodobieństwo że procesy socjalizacji nasycone będą także uprzedzeniami. Jednostki żyjące w środowisku spostrzeganym jako niedostępne żyjące w poczuciu zagrożenia (niekoniecznie kulturowego) będą bardziej narażone na podważanie poczucia wartości i narażone na brak akceptacji.

Procesy poznawcze, u osób obciążonych niepełnosprawnością wymagają swoistych ewaluatywnych struktur edukacyjnych. Dostosowanie procesów edukacyjnych w obszarze wielokulturowości do specjalnych potrzeb, do realnego kontaktu z osobami niepełnosprawnymi powinno być oparte o specjalną percepcję treści programowych. U człowieka niewidomego, słabo widzącego wrażliwość wzrokowa rozwija się w bardzo ograniczonym zakresie. Świat doznań ograniczony do percepcji dotykowej, słuchowej, węchowej nie służy w pełni powstaniu schematów poznawczych.

Trudności w poznawaniu świata kulturowo czy narodowo odmiennego związany jest z barierami percepcyjnymi. Utrudniony zasięg dotyku przestrzeni kulturowej zastępuje wyobrażenie. Wyobrażenie o kategorii przedmiotu, o kategoryzacji osoby, zostaje zapamiętane i zakodowane w korze mózgowej. Pozostawia tam ślady, które mogą być odtworzone w momencie spotkania z określoną osobą w określonej kategorii. Odtworzenie śladów pamięci wraz z wyobrażeniem o kategorii i wyobrażonym schematem poznawczym ma związek z fantazjowaniem o przedmiocie lub podmiocie którego dotyczy. Odtwórcze i wytwórcze schematy poznawcze wraz z afektem przekazanym, gotowym ustosunkowaniem u osób z ograniczona percepcja wzrokową tworzy postawę czy tez stosunek społeczny. Ograniczone spostrzeganie rozwija specyficzne wyobrażenia zastępcze. Świat wyobrażony ulega wpływom przekazów treści i gotowych ustosunkowań. Jest to przekaz treści abstrakcyjnych i analizowanych w sferze wyobraźni. Ważne jest też ze przyjęcie gotowego przekazu treściowego jest uzależniona od czynników motywacyjno – emocjonalnych, wieku i dojrzałości.

Rozwój wyobrażeń przestrzennych, abstrakcyjnych jest zahamowany, opóźniany co ma wpływ na rozwój myślenia, tam gdzie materiał myślenia jest wyobrażony. U osób z dysfunkcjami narządu ruchu występujące ograniczenia poznawcze i fizyczne prowadzą także do specyficznych struktur programów edukacji wielokulturowej. W zakresie resocjalizacji problematyka wielokulturowości poprzez psychologiczne programy poznania „innego” powinny nosić cechy terapeutyczne.

Programy edukacyjne w obszarze wielokulturowości dla osób o specjalnych potrzebach w obrębie pedagogiki specjalnej powinny więc:
• rozpoznawać stereotypy i uprzedzenia, schematy poznawcze,
• rozpoznawać postawy i ustosunkowania,
• opierać się na potrzebach i warunkach intelektualnych,
• dostosowywać się do warunków percepcji i spostrzegania,
• uwzględniać bariery psychosomatyczne,
• uwarunkowania osobowościowe.

Cele jakie postawiono przed specjalnymi programami edukacyjnymi w zakresie pedagogiki specjalnej, skierowanymi do ludzi którzy z powodu niepełnosprawności mają ograniczoną percepcję poznania świata ,poznania innych, obcych. To także programy modyfikujące i postawy zasłyszane , postawy wynikające ze środowiskowego zamknięcia w gruncie własnej niepełnosprawności. Przed podjęciem tworzenia takiego programu celowym jest rozpoznanie postaw, rozpoznanie stereotypów i uprzedzeń w grupach osób z rozmaitymi dysfunkcjami. Percepcja innego odmiennego kulturowo w obszarze terapeutycznym skłania do refleksji nad systemem poznawczym i systemem percepcyjnym.

Wartość prowadzenia warsztatów międzykulturowych dla osób o specjalnych potrzebach edukacyjnych wymaga przystosowania jego poszczególnych elementów do pełnego rozpoznania. Dlatego też podjęcie problematyki tolerancji wobec odmienności kulturowej w zakresie tak specyficznym jest szczególnie wymagające zarówno na gruncie osobowościowym jak i merytorycznym.


Katarzyna Szewetowska