Znaczenie rodziny w edukacji wartości w życiu społecznym

Zadaniem rodziny wyznającej określony światopogląd jest stworzenie praktycznego modelu postępowania ułatwiającego w codziennym życiu wartości ludzkich i swojej religii np.: wpojenie zasad moralnych z Dekalogu. Rodzina winna otworzyć przed młodymi dorastającymi ludźmi świat wartości w całej jego skali i głębi. Przekazywane wartości mają charakter uniwersalny i wpływa w decydujący stopniu na jego ogólne samopoczucie i na „...psychiczną jakość jego życia...".

Życie rodzinne niesie ze sobą wiele okazji do wychowania postawy szacunku, miłości do drugiego człowieka i samych ludzi. Rodzina uczy i przekazuje działania na rzecz dobra wspólnego, uczestniczy w tym działaniu przez wypełnianie stawianych młodym członkom rodziny wymagań. Chcąc ukształtować i jednocześnie przekazać wartości takie jak: obowiązek niesienia pomocy innym ludziom w formie opieki i pomocy w potrzebie jest sama życzliwa postawa członków rodziny, wyrażająca się w rozmowach o ludziach i bliźnich, szacunku do nich, w odkrywaniu ich dobrych cech, o formie pomocy itp., początkowo bardzo prostych, takich jak pomoc rodzicom, rodzeństwu czy innym ludziom.

W atmosferze trwałego kontaktu z dzieckiem i silnej z nim więzi uczuciowej rodzice – celowo lub podświadomie – przekazują młodemu pokoleniu cenne wartości kulturowe swojej epoki, kształtują w nim postawy wobec życia oraz względem najbliższych Problematyka wartości, choć wymaga teoretycznych dociekań, łączy się przede wszystkim z właściwą postawą społeczną człowieka. Przeważnie każdy światopogląd jaki panuje w danej rodzinie wypracował już określoną koncepcję i skalę
wartości i dalszych osób, na ogół cenne dla życia indywidualnego i społecznego.
 

W sferze świadomościowo – moralnej oddziaływania edukacyjne rodziny polegają na tym, co można nazwać ukierunkowaniem aksjologicznym wyrażającym się w znajomości i internalizacji norm. Rodzice stanowią z tego punktu widzenia osobliwy, bo pierwszy i w początkowym okresie rozwoju dziecka wyłączny, model zachowań moralnych. Sam proces rozwoju osobowego dziecka przebiega według panujących w środowisku rodzinnym norm, reguł i zasad moralnych, ogólnych w swych założeniach, ale konkretyzowanych przez oddziaływania rodziców na dziecko. Wiadomo, że więcej niż owe zasady znaczą dla dziecka konkretne zachowania rodziców i poszczególnych członków rodziny. Rodzice uosabiają dla potomstwa jedynie słuszne wzory postępowania, najwyższe wartości – i pod wpływem tych wartości kształtują się ich pojęcia etyczne, a także religijne. Systemy wartości reprezentowane przez rodziców stanowią dla dziecka swoisty kodeks norm określających, co dobre, a co złe, co wolno, a czego nie należy czynić. Rodzice stanowią model zachowań, ważnych dla dziecka szczególnie w pierwszych latach jego życia. Ale nawet wówczas, gdy ów zewnętrzny, pozarodzinny wpływ (szkoła, otoczenie koleżeńskie, środki masowego przekazu) zacznie wypierać i dominować nad wpływem rodziny, rodzinny system wartości stanowić będzie siłę zatrzymującą lub przepuszczającą te nowe wartości i normy, niejednokrotnie przeciwstawne rodzinnym.

Współczesne społeczeństwa w naszym kręgu kulturowym są na ogół dobrze zorganizowane, jednak brakuje im cechy trwałości. Wypełnienie przez rodzinę jej podstawowych funkcji ma charakter uniwersalny, jednak w różnych momentach historycznych ich realizacja wymaga od rodziny większej lub mniejszej mobilizacji sił i zasobów, tak materialnych, jak i psychicznych.Wprowadzenie gospodarki rynkowej, wycofanie się państwa z wielu świadczeń i gwarancji społecznych spowodowało pogorszenie się warunków życia i sytuacji finansowej znacznej części rodzin pracowniczych. Nowe groźne zjawiska towarzyszące transformacji – masowe bezrobocie, brak zabezpieczeń socjalnych –zakłóciły rytm przemian ogólnocywilizacyjnych w wyniku skumulowania się elementów sytuacji kryzysowej.

Przejście od funkcji opiekuńczej państwa do państwa liberalnego, okrawanie świadczeń socjalnych, spowodowało, iż rodzina stała się w Polsce instytucją odczuwającą skutki kryzysu. Z transformacją związana jest bowiem pauperyzacja wielu rodzin pracowniczych, recesja i bezrobocie, w problemy w które uwikłane jest w Polsce około 9 milionów osób.

Z transformacją związane jest pogorszenie się sytuacji zdrowotnej polskiej rodziny, patologie społeczne-zwłaszcza przestępczość zorganizowana, bieda, ubóstwo neurozy i choroby psychiczne, społeczne trudności adaptacyjne, problemy ludzi starych, niektóre choroby somatyczne, bierność i bezradność, konflikty społeczne, niski poziom świadomości ekologicznej, zaburzenia w systemie wartości Upowszechnianie się miejskiego stylu życia, znaczny wzrost liczby kobiet aktywnych zawodowo, zmiana rytmu życia rodzinnego oraz układu ról i pozycji społecznych w rodzinie, także wynikająca z wyliczonych przesłanek znaczna ewolucja obyczajów – wszystko to powodowało intensywne procesy wewnątrzrodzinne, zmieniło sytuację rodziny w układzie mikro - mezo i makrostrukturalnym. Dostrzega się znaczne zmiany sposobu i rytmu życia rodzinnego, przebiegającego w zmienionych warunkach. Zmianom towarzyszą liczne konflikty i napięcia. Pojawiło się wiele zjawisk oddziaływujących ujemnie na rodzinę, takich jak: bezrobocie, skutki masowych migracji wewnątrz kraju, rodzinne koszty ogólnospołecznych i politycznych napięć, skutki kryzysów ekonomicznospołecznych, niewydolność instytucji nauczania i wychowania (łącznie z rodziną), pogarszający się stan zdrowia ludności, nadumieralność.

Taki stan rzeczy, przeważa za pomocą analizy materiału statystycznego, trudno tylko go wiązać jedynie z przeobrażeniami społeczno-gospodarczymi, powodującymi przejściowe osłabienie więzi rodzinnych na skutek zanikania zależności ekonomicznej małżonków, emancypacji kobiet, ruchliwości społecznej, zmniejszania się restrykacji opinii wobec rozwodników itp. Niemałą rolę muszą tutaj odgrywać zmiany w postawach moralnych znajdujące oparcie w systemach filozoficznych i religijnych, które ugruntowując się między innymi pod wpływem czynników, zmieniają przekonanie odnośnie do hierarchii wartości i potrzeb, realizowanych i zaspokajanych poprzez rodzinę.

W okresie przeobrażeń społecznych zwiększyły się zadania w procesie edukacji wartości stojące przed rodziną żyjącą w środowisku wielkomiejskim, często w warunkach konfliktu kultur i rozbieżności systemów wartości uznawanych przez wychowujących i wychowywanych. W warunkach przeobrażeń gospodarczych na ogół rodzina niemająca problemów ekonomicznych może się okazać wychowawczo mniej sprawna niż rodzina niemogąca sprostać dzisiejszym wymaganiom ekonomicznym. Sytuacja zależy od systemu wartości pielęgnowanego przez rodzinę, wytworzonych afektywnych więzi łączących rodziców z dziećmi, powszechnie uznawanych określonych wzorców osobowych, rozwiniętych działań kontroli społecznej, wypracowanej konwencji postępowania w określonych sytuacjach oraz sposobu spędzania czasu wolnego przez dzieci . We współczesnym społeczeństwie rodzina odgrywa zasadniczą rolę w dziedzinie edukacji wartości poprzez funkcje wychowawcze i ekonomiczne, decyduje o wyposażeniu dzieci w określone wzorce wartościowań, umiejętności oraz atrybuty natury materialnej, które są wykorzystywane w późniejszych interakcjach z innymi.

Dokonywana w obrębie rodziny edukacja wartości prezentuje interpretację treściową, dając punkt odniesienia aksjologiczno-normatywny. Rodzice przekazują dzieciom przekonania, które wychowankowie uzewnętrzniają w formie gotowych, najbardziej upowszechnionych wzorców myślenia i zachowania. „Z drugiej strony rodzice mogą inicjować skłonność do przeżyć moralno–powinnościowych, których treść (uzewnętrzniana w decyzjach moralnych) nie zawsze jest zgodna z gotowymi wzorcami myślenia, czucia i postępowania, obowiązującymi w danej społeczności. W decyzjach o działaniu ujawnia się skłonność człowieka do interpretowania gotowych wzorców, a nie tylko do ich powielania”. Relacja rodzina - świat społeczny prezentuje się w danej rodzinie poprzez wzory myślenia, odczuwania i działania, które są rezultatem oddziaływania wpływów zewnętrznych oraz przetwarzania tych wpływów, dzięki którym dokonuje się selekcji ważności różnych treści. Ponieważ sposób przetworzenia zewnętrznych wpływów zależy od aktywności intelektualnej rodziców oraz od ich podatności na indoktrynację, wpajającą na przykład odczucie słuszności poczynań obecnej władzy lub bezkonkurencyjności wzorców kultury masowej, zakres społecznej kontroli nad tym, jakie wartości i treści przyswaja dziecko, może być ograniczany lub potęgowany przez rodziców.

Rozmaite okoliczności rzutują na te decyzje, na przykład materialna sytuacja rodziców, ich pozycja społeczna, stopień otwarcia na wpływy „nowoczesności”. Inne czynniki to ocena  nauki oraz ustosunkowanie się rodziców do wartości, które niesie ze sobą wykształcenie. W kulturach, w których wykształcenie jest wysoko cenione, stabilny układ rodzinny stanowi oparcie dla dzieci w zdobywaniu wiedzy. Natomiast upadek nauki w niektórych krajach może być po części spowodowany osłabieniem roli rodziny. Rodzina może również ukształtować w dzieciach podstawową wrażliwość na respektowanie praw każdego człowieka, lecz także czynniki negatywne, jak agresja, którą dziś obserwujemy wśród młodego pokolenia Polaków. Bierze ona się z samotności i zagubienia młodzieży.

Pustkę tę najczęściej wypełniają gry komputerowe, filmy wideo oraz kawiarenki komputerowe. Konieczne jest umacnianie postrzegania rodziny i relacji międzyosobowych w rodzinie jako zgodnych z podstawowymi prawami człowieka i jego wolnością. Poważne zmiany zachodzące w rodzinie i wokół niej, w połączeniu z wczesną dojrzałością społeczną młodych, ich zdolnością utrzymania się niezależnie od rodziny, i rozwojem kultury młodzieżowej, zmniejszają wpływ rodziny na proces uspołeczniania młodzieży. Szkoły i mass media rywalizują z rodziną w przekazywaniu wartości młodym ludziom. Nowe systemy edukacyjne dokonują różnorodnych zmian technicznych i socjotechnicznych, aby dotrzeć do młodego odbiorcy. Często zachodzą one tak nagle, że rodzice nie są w stanie nadążyć za doświadczeniem swoich dzieci. Muszą więc stawić czoła trudnym wyzwaniom, jeśli chcą znacząco uczestniczyć w procesie edukacyjnym w stale zmieniającym się środowisku.

Konstatacje i wnioski

1. Rodzina, jako podstawa istnienia i jakości społeczeństwa, jest konstytutywnym elementem wspólnego dobra każdego społeczeństwa, podstawowym elementem dobrobytu powszechnego narodu. Troska o ekonomiczny rozwój państwa, o dobre funkcjonowanie instytucji społecznych i państwowych nie powinna przysłaniać troski o rodzinę, bowiem tylko harmonijne ich powiązanie ze sobą gwarantuje rozwój dobrobytu wspólnego zarówno w wymiarze duchowym jak i ekonomicznym.
2. Przebieg procesu kształtowania i przekazywania wartości dokonującego się w rodzinie zależy od stopnia jej przygotowania do życia małżeńskiego i rodzinnego, stosowanych metod i walorów osobistych, jakimi odznaczają się wychowujący rodzice jak też uwarunkowany konkretną sytuacją w jakiej żyje rodzina.
3. Socjalizacja jednostki dokonuje się przede wszystkim w rodzinie i w tej konkretnej rodzinie zostają określone przedmioty, urządzenia, poglądy, wierzenia, system wartości. Jednostka ta zastaje określoną kulturę rodziny, której wpływowi jest poddana od samego początku życia.
4. Formowanie systemu wartości winno mieć charakter uniwersalny, ponieważ uczy młodego człowieka umiejętności pełnienia różnych ról społecznych, w których będzie on występował jako członek zbiorowości. Na przykład zdolność dostrzegania drugiego człowieka - jego potrzeb, praw i interesów, a przede wszystkim godności jego osoby. Edukacja wartości jest niezbędnym warunkiem wyrabia postaw solidarności ze społeczeństwem, i bywa konieczna dla uczciwego wypełniania obowiązków narodowych.
5. Pomocnicza rola starszego pokolenia w kształtowaniu i przekazywaniu wartości narodowych, społecznych, religijnych, moralnych itp. jest istotna w dzisiejszym dość skomplikowanym procesie wychowania, ale jednocześnie nie doceniana.
6. Rodzina polska mając pewne cechy wspólne z rodzinami krajów zachodnich, odznacza się jednocześnie cechami specyficznymi, wyraźnie wyodrębniającymi ją zarówno pod względem położenia prawnoekonomicznego, jak i ukształtowanego systemu wartości kulturowych oraz wyznaczonego modelu życia rodzinnego.


Ryszard Podgórski