Wiedza ukryta w zarządzaniu placówką oświatową

Frederic Hayek, laureat nagrody Nobla zauważył, że „praktycznie każdy człowiek posiada unikatową wiedzę, która może być użyta tylko przy współpracy tej osoby”¹ . Każdy człowiek posiada w swoim umyśle fragment wiedzy, który jest charakterystyczny, tak jak kod DNA wyłącznie dla tej osoby. Bardzo trudno dokonywać transferu wiedzy ukrytej bez zaangażowania posiadacza wiedzy. Amerykańska Agencja Kosmiczna NASA zetknęła się z tym problemem w trakcie programu projektowania nowej generacji rakiet kosmicznych, które mają zastąpić wahadłowce. Większość z inżynierów, którzy posiadają cenną wiedzę na temat projektowania zdobytą w latach 1960-tych albo jest na emeryturze albo nie żyje. Najlepsi eksperci są znani z tego, że po osiągnięciu pewnego poziomu zaawansowania wykorzystują swoje doświadczenie do tworzenia nowych reguł i dziedzin wiedzy.

Gdy mówimy o wiedzy ukrytej typu tacit mamy na myśli taką wiedzę, której przekazywanie (uczenie się) pociąga za sobą konieczność zaangażowania jej posiadacza. Mówimy wtedy o relacji mistrz-uczeń, praktykowaniu u mistrza itp. Nie należy mylić pojęcia „ukryta” (tacit) z niedostępna/osobista. Części wiedzy pozostaje nieskodyfikowana nie, dlatego, że jej kodyfikacja jest niemożliwa np. hasło komputerowe to wiedza prosta w kodyfikacji, lecz z oczywistych powodów przechowywana wyłącznie w umyśle jej właściciela. Podobnie wiedza o wykonywaniu pewnych nieskomplikowanych czynności często nie jest skodyfikowana, choć jej kodyfikacja jest technicznie możliwa a często wskazana.

W zarządzaniu oświatą powinniśmy dokonywać mądrych decyzji, co do tego, jaka wiedza powinna być skodyfikowana. Tak często krytykowana biurokracja („produkcja papierów”) jest przykładem popadania w skrajności. Kiedyś cała wiedza o szkole rezydowała w umyśle dyrektora szkoły i nauczyciela. Dzisiaj wbrew zdrowemu rozsądkowi próbuje się skodyfikować jak najwięcej wiedzy zamiast zaufać kompetencjom wiedzy ukrytej) dyrektorów szkół i nauczycieli.
 

Wiedza ukryta z natury nie poddaje się opisowi, co stwarza niedogodności związane z:
• Werbalizacją – obiektywnie rzecz biorąc, język jest narzędziem zbyt mało precyzyjnym, aby opisać sytuacje. Tam, gdzie istnieje konieczność (np. w biznesie), stosuje się pakiety rozwiązań w postaci prezentacji: opis słowny jest wzbogacany wykresami, pokazami wideo, symulacjami komputerowymi. Dopiero wtedy istnieje możliwość przekazania całości wiedzy. W edukacji szkolnej trudno jest wymagać od ucznia, aby na każdym sprawdzianie oprócz odpowiedzi pisemnej dołączał eksponaty, zdjęcia, dyplomy i inne atrybuty mające wzbogacić wartość przekazywanej oceniającemu go nauczycielowi wiedzy.
• Uwarunkowaniami kulturowymi – osoby pochodzące z rodzin o niskich dochodach,środowisk patologicznych mają zazwyczaj trudności z asertywnością, która jest obecnie preferowana szkole. Przeciętnie inteligentne jednostki często uzyskują ponadprzeciętne wyniki w nauce dzięki „technicznym” umiejętnościom wysławiania się, pewności siebie i asertywności wyniesionymz domu.
• Możliwościami przekazu – w programach nauczania preferuje się te dziedziny wiedzy, które są łatwiejsze w kontroli (kodyfikacji), ale niekoniecznie bardziej przydatne korzystającym z usług edukacyjnych. Próby zawarcia wiedzy ukrytej w sztywnych ramach instytucji i programów nauczania są skazane na porażkę. Przykładem takiej nostalgii za możliwością kodyfikacji wiedzy ukrytej jest projekt Ministerstwa Edukacji Narodowej z pierwszej połowy 2007 roku dotyczący powołania „Instytutu Wychowania”. Wiedza ukryta rezyduje w poprzek struktur społecznych i organizacyjnych a jej dynamiką nie można sterować.
• Brakiem obiektywnych standardów – dążenie do standaryzacji, unifikacji systemu edukacji narzuca konieczność wyznaczenia „obiektywnych standardów”.

Standardy są być może największym wrogiem wiedzy – materii z natury trudno mierzalnej. W rzeczywistości mierzą one wielkość posiadanej informacji. W społeczeństwie informacyjnym dostęp do informacji jest coraz łatwiejszy, co dewaluuje wartość posiadaczy informacji, lecz za to faworyzuje tych, którzy informację potrafią wykorzystać. Właśnie z tego powodu małe, nastawione na rozwój GOW państwa, takie jak Estonia, inwestują w badania naukowe i rozwój własnych kadr intelektualnych, zamiast orientować się na import wiedzy np. ze Stanów Zjednoczonych. Technologia informatyczna pozwala obecnie na łatwiejsze uchwycenie wiedzy ukrytej ekspertów niż to miało miejsce kilkanaście lat temu. Technologia informatyczna z jednej strony ułatwia dostęp do wiedzy ekspertów w z odległychmiejsc a z drugiej pozwala na rejestrowanie pewnych aspektów wiedzy ukrytej np. w postaci nagrań wideo umieszczanych w internecie.

Rozwój technologii informatycznej jeszcze bardziej zaciemnił granicę pomiędzy wiedzą a informację. Gdy w roku 1949 C. Elwood Shannon (1916-2001) jako pierwszy sformułował matematyczną teorię komunikacji, była ona ściśle statystyczna, ilościowa i fizyczna. Odnosiła się do „ilości informacji. Był to model mechaniczny, skoncentrowany wyłącznie na kanale komunikacji, odzwierciedlał behawiorystyczny model oparty na schemacie bodziec-reakcja społeczeństwa i był doskonale zgodny z modelem nieskończonego postępu rozchodzącego się od centrów do peryferii.

Odbiorca był skazany na bycie „klonem” nadawcy². Wiedza może rezydować poza umysłem pojedynczego człowiek. Wskazywali oni na sieci regionalne, jako na ośrodki wiedzy specjalistycznej. Szkoła jest swego rodzaju mikro-regionem wiedzy w którym jakość zależy od intensywności przepływu wiedzy. Możliwości przechowywania informacji poza ludzką pamięcią – pamięcią eksperta - znacznie wzrosły od czasu wprowadzenia druku. W związku z tym przyjęto, (choć twierdzenie to jest obarczone pewnym ryzykiem), że wiedza może występować nie tylko i wyłącznie w umyśle człowieka, lecz także w formie skodyfikowanej – w dokumentach. Jeśli uznamy takie założenie za uzasadnione, wyróżnimy dwa zasadnicze rodzaje wiedzy: skodyfikowaną (w formie dokumentu) i nieskodyfikowaną (spersonalizowaną, osobistą) (patrz: tabela).
 

Różnice pomiędzy wiedzą ukrytą a wiedzą skodyfikowaną
 

Wiedza pozwala na orientację w środowisku a ta z kolei pozwala na skuteczne zachowanie. Rozwój zarządzania wiedza w polskiej oświacie powinien iść dwutorowo: z jednej strony powinniśmy formalizować procedury zarządzania, nazywać i oceniać procesy a z drugiej stawiać na unikatową wiedzę ukrytą a jaką posiadają liderzy w oświacie.


Jan A. Fazlagić

Przypisy
¹D. Stauffer, Why people hoard knowledge, Across the Board, September 1999, Vol. 36, Issue 8, s. 16.
² A. Mattelart, Społeczeństwo informacji, Universitas, Kraków 2004, s. 47.