Zarządzanie profilaktyką w szkole w świetle postaw nauczycieli

Profilaktyka stała się bardzo ważnym elementem wychowania. Nie jest to wynik mody czy dzieła przypadku, ale konsekwencja kryzysu wartości i pojawienie się na nieznaną wcześniej skalę zachowań problemowych u dzieci i młodzieży. W obliczu rosnącej wiedzy na temat zachowań problemowych pojawiły się nowe trendy w profilaktyce szkolnej. Taką innowacją jest szkolny program profilaktyki. Jego celem staje się zapobieganie wszelkim zachowaniom i postawom, które są szkodliwe i zaburzają rozwój dzieci i młodzieży, a jednocześnie zmierza do promowania pozytywnych zachowań, swym działaniem obejmuje również dorosłych: rodziców i nauczycieli.

Miejsce profilaktyki w szkole reguluje Rozporządzenie MENiS z dnia 31.01.2002 r. zmieniające rozporządzenie w sprawie ramowych statutów publicznego przedszkola oraz publicznych szkół (Dz. U. Nr 10 z 2002 r., poz.96), wyznaczając w tym zakresie radom pedagogicznym nowe zadania – budowę programu profilaktyki.

Wielu autorów zajmujących się profilaktyką (Gaś 1998, Szymańska 2000, Węgrzyn 2002, Wojciechowski 2002, Poraj 2002) skupia się na identyfikowaniu i eliminowaniu czynników ryzyka w podejściu tradycyjnym, które jest stare i ograniczone. Można je nazwać podejściem skupionym na negatywnych stanach rzeczy i określającym cel profilaktyki i prewencji jako zapobieganie tym stanom. Takiemu rozumieniu profilaktyki nieuchronnie musi towarzyszyć negatywny przekaz typu "nie rób tego" lub "unikaj tamtego". Główne działania takiej profilaktyki polegają na odstraszaniu przed zachowaniami ryzykownymi ze względu na groźbę poniesienia konsekwencji. Takie podejście nazywane jest profilaktyką negatywną. Negatywna profilaktyka to działalność defensywna, z którą trudno trafić do młodzieży. Perspektywa wystąpienia problemów zdrowotnych w związku z piciem lub paleniem jest dla wielu młodych ludzi na tyle odległa, że nie daje motywacji do zrezygnowania z tych zachowań (Ostaszewski 2006).

Tradycyjne podejście do profilaktyki może być wartościowe pod warunkiem, że podporządkowane zostaje skupieniu się na pozytywnych stanach rzeczy, czyli na przekonaniu, że działanie na rzecz społecznego rozwoju wszystkich dzieci i młodzieży szkolnej jest najbardziej podstawowym, najbardziej skutecznym i jedynym w pełni zasługującym na to miano działaniem profilaktycznym, które może być uzupełniane działaniem terapeutycznym lub resocjalizacyjnym w przypadkach, w których jest to potrzebne. Według Niemczyńskiego (1999) trudność rozwiązywania problemów społecznych polega na tym, że nie ma na nie jednego rozwiązania, a czasem nie ma rozwiązania w ogóle. Całkowite pozbycie się występujących w społeczeństwie zjawisk negatywnych jest niemożliwe, można jedynie je zminimalizować, próbować je zrozumieć oraz dostosować nasze działania do ich aktualnego kształtu. Żeby trafić do młodzieży, potrzebna jest strategia ofensywna, która będzie zachęcała, pobudzała do rozwoju, wzmacniała i pozytywnie "nakręcała". Oznaczałoby to zdecydowaną zmianę głównego przekazu profilaktyki z negatywnego na pozytywny. Pozytywna profilaktyka polega na wzmacnianiu tego, co czyni młodych ludzi bardziej odpornymi na zagrożenia. „W tym sensie pozytywna profilaktyka jest podobna do szczepionki w chorobach zakaźnych, która nie usuwa z naszego otoczenia samego czynnika zakaźnego, tylko wytwarza przeciwciała, które w razie niebezpieczeństwa są w stanie obronić nas przed infekcją” (Ostaszewski 2006).

Pozytywna profilaktyka to działania ukierunkowane na rozwijanie mocnych stron i zasobów, dzięki którym młody człowiek staje się bardziej odporny na działanie czynników ryzyka, czyli bardziej przygotowany do życia w świecie pełnym różnych zagrożeń. Powinna rozwijać umiejętności życiowe, które umożliwiają młodzieży realizację osobistych celów i satysfakcjonująco zaspokoją potrzeby okresu dojrzewania. Wzmacniać relacje z rodzicami oraz tworzyć pozytywny klimat szkoły. Wyróżnia się kilkanaście aspektów pozytywnego rozwoju dzieci i młodzieży. Należą do nich między innymi: rozwijanie umiejętności społecznych, poznawczych i emocjonalnych, umacnianie norm i zachowań prospołecznych oraz wiary w swoje możliwości i w przyszłość, kształtowanie pozytywnej identyfikacji, wspieranie więzi z rodziną i ze szkołą, kształtowanie psychicznej odporności oraz działanie dla rozwoju duchowego.
Celem niniejszej pracy jest przekonanie się czy w szkole dominuje tradycyjny sposób podejścia do profilaktyki oraz próba odpowiedzi na pytanie, dlaczego tak się dzieje?

I. Sformułowano następujące hipotezy badawcze:
1. Częściej wśród nauczycieli spotyka się tradycyjne myślenie o profilaktyce niż nowe w kategoriach społecznego rozwoju uczniów.
2. Nauczyciele nie zajmują się społecznym rozwojem uczniów tylko nauczaniem swego przedmiotu póty póki uczniowie nie sprawiają trudności wychowawczych.
3. Tradycyjne myślenie o profilaktyce idzie w parze z tradycyjnym rozumieniem roli nauczyciela, a nowe rozumienie profilaktyki idzie w parze z nowym rozumieniem nauczyciela jako wychowawcy, który poprzez nauczanie swojego przedmiotu sprzyja społecznemu rozwojowi uczniów.

II. MATERIAŁ I METODA
Badaniami ankietowymi objęto 23 nauczycieli uczących w krakowskich społecznych szkołach: podstawowej i gimnazjum. Wśród ankietowanych siedem osób posiadało stopień nauczyciela dyplomowanego, sześć mianowanego, siedem kontraktowego i trzy stażysty. Wszystkie ankiety były anonimowe. Nauczyciele wypełnili je w lutym 2007 roku. Kwestionariusze ankiet zawierały sześć pytań, w tym trzy pytania otwarte i trzy zamknięte. Cztery pierwsze pytania odnosiły się do treści opowiadania składającego się z dwóch części:
1. „Janek jest dobrym uczniem. Pewnego razu w szatni szkolnej trzech kolegów zabrało mu drugie śniadanie. Są to uczniowie znani z tego rodzaju zachowań. Świadkiem tego zdarzenia była pani Anna nauczycielka matematyki. Zastanawia się teraz czy zgłosić ten fakt do wychowawcy, dyrektora, psychologa i poruszyć go na posiedzeniu Rady Pedagogicznej.”
2. „Odbyło się posiedzenie Rady Pedagogicznej i większość nauczycieli przychyliła się do propozycji aby stanowczo porozmawiać z rodzicami uczniów, którzy są znani ze stosowania przemocy wobec kolegów i powiedzieć im, że jeśli nie sprawią, że ich dzieci zmienią swoje postępowanie to będą musieli zabrać je z tej szkoły.”

Pytania do części pierwszej opowiadania dotyczyły reakcji nauczycieli na niewłaściwe zachowanie się uczniów. Pytania do części drugiej natomiast odnosiły się do poglądów nauczycieli dotyczących postępowania z uczniami sprawiającymi problemy wychowawcze i rodzaju działań profilaktycznych jakie powinny zostać podjęte. Odpowiedzi uzyskane na ostanie dwa pytania prezentowały opinię nauczycieli na temat ponoszenia przez nich odpowiedzialności za antyspołeczne zachowanie ich uczniów. W styczniu 2007 roku przeprowadzono dwa standaryzowane wywiady pilotażowe w celu wyznaczenia wskaźników i testowania hipotez.

Wywiad nr 1
Przeczytam teraz krótkie opowiadania i bardzo proszę o udzielenie odpowiedzi na późniejsze pytania. „Janek jest dobrym uczniem. Pewnego razu w szatni szkolnej trzech kolegów zabrało mu drugie śniadanie. Świadkiem tego zdarzenia była pani Anna nauczycielka matematyki. Zastanawia się teraz czy zgłosić ten fakt do wychowawcy, dyrektora, psychologa i poruszyć go na posiedzeniu Rady Pedagogicznej.”
Pytanie 1
Czy pani Anna powinna zaproponować zwołanie posiedzenia Rady Pedagogicznej?
Odpowiedź:
„Gdybym znała tych uczniów i wiedziałabym, że ten łobuzerski wybryk ma charakter incydentalny to po prostu zawiadomiłabym wychowawcę i ewentualnie rodziców żeby porozmawiali z dziećmi. Gdyby to jednak często się powtarzało i wiedziałbym, ze chłopcy Ci wymuszają na koledze oddanie śniadania wówczas zgłosiłabym ten fakt na Radzie Pedagogicznej.”
„Odbyło się posiedzenie Rady Pedagogicznej i większość nauczycieli przychyliła się do propozycji aby stanowczo porozmawiać z rodzicami uczniów, którzy są znani ze stosowania przemocy wobec kolegów i powiedzieć im, że jeśli nie sprawią, że ich dzieci zmienią swoje postępowanie to będą musieli zabrać je z tej szkoły.”
Pytanie 2
Czy zgadzasz się z tym rozwiązaniem jako wystarczającym w tym przypadku?
Odpowiedź:
„Nie jest to chyba do końca wystarczające dlatego, że na pierwszym miejscu powinno się wykorzystać środki wychowawcze, psychologa, rozmowy z rodzicami, a gdyby takie środki nie przyniosłyby żadnych oczekiwanych efektów to wtedy ewentualnie przeniesienie do innej szkoły.”
Pytanie 3
Czy nauczyciele ponoszą odpowiedzialność za antyspołeczne zachowanie ich uczniów?
Odpowiedź:
„Być może w pewnym sensie ponoszą, jeżeli nie reagują natychmiast w określonej sytuacji, ale nie tylko nauczyciele, lecz również rodzice. Wydaje mi się, że środowisko ma tutaj duży wpływ.”

Wywiad nr 2

Odpowiedź na pytanie 1:
„Moim zdaniem jeżeli chłopcy Ci nie zdążyli zjeść tego śniadania to Pani Anna powinna odebrać im zdobycz i przekazać pokrzywdzonemu chłopcu, a tamtym uczniom powiedzieć aby więcej tego nie powtarzali. Gdyby to był tylko incydent to myślę, że to by poskutkowało na przyszłość i więcej by tego nie powtórzyli. Uważam, że jest to klasyczna sytuacja wychowawcza gdzie trzeba reagować natychmiast, nie dopiero na Radzie Pedagogicznej lub z psychologiem, którego w danym dniu nawet może nie być w szkole. To już wtedy nie jest ważne ze względów emocjonalnych, gdy już jest po sytuacji.”
Odpowiedź na pytanie 2:
„To rozwiązanie wydaje mi się zbyt restrykcyjne, rodziców należałoby poinformować, ale taki incydent prawdopodobnie nie będzie się powtarzał chyba, że oni by powtarzali takie akcje. Wydaje mi się, że zastraszanie jest dobrym środkiem wychowawczym. Kara wyrzucenia jest zbyt wysoka do tego typu zachowania, zresztą dzisiaj mogła by być to nawet nagroda, bo w innej szkole mogliby mieć lepiej aby grasować.”
Odpowiedź na pytanie 3:
„Nauczyciele, którzy nie reagują w sytuacjach wychowawczych natychmiast, kiedy przymykają oko, kiedy dają przyzwolenie, kiedy nie słyszą, nie widzą, że ktoś klnie, kiedy jedno dziecko popycha drugie, kiedy mają dyżur są nieuważni to wydaje mi się, że tacy nauczyciele nie są w porządku.”

Po przeanalizowaniu wywiadów stwierdzono, że w wypowiedziach nauczycieli udzielających wywiadów pojawiały się wątpliwości, czy złe zachowanie chłopców było incydentalne czy powtarzało się już wielokrotnie. Postanowiono więc uzupełnić treść opowiadania o stwierdzenie: „Są to uczniowie znani z tego rodzaju zachowań.” Ostatecznie skonstruowane ankiety pozwalały zakwalifikować danego nauczyciela do odpowiedniej kategorii:
1. Nauczyciel nastawiony na wychowanie poprzez nauczanie przedmiotu (wychowawca): zawsze gotowy do podejmowania działań wychowawczych nawet jeśli dany przypadek bezpośrednio go nie dotyczy. Troszczy się o społeczny rozwój uczniów.
2. Nauczyciel nastawiony na nauczanie przedmiotu („przedmiotowiec”): nie zajmuje się społecznym rozwojem uczniów, tylko nauczaniem swego przedmiotu póty póki uczniowie nie sprawiają trudności wychowawczych.
3. Nauczyciel nastawiony na zapobieganie negatywnym stanom rzeczy (tzw. profilaktyka negatywna): nastawiony na działania defensywne.
4. Nauczyciel nastawiony na wspomaganie rozwoju społecznego uczniów (tzw. profilaktyka pozytywna): nastawiony na działania ofensywne.

Ponadto wyodrębniono wskaźniki (stwierdzenia pojawiające się w wypowiedziach nauczycieli), pozwalające na przyporządkowanie nauczycieli do danej kategorii. Poniżej wymieniono przykłady takich stwierdzeń:
1. Nauczyciel wychowawca:
• „należy wspólnie w gronie wychowawców, nauczycieli i pedagoga, określić kierunek działań mający na celu zapobieżenie na przyszłość zachowaniom agresywnym w szkole”.
Z wypowiedzi tej wynika, że osoba ta zainteresowana jest społecznym rozwojem swoich uczniów i chętnie włączy się we wszelkie działania wychowawcze.
• „nauczyciele są odpowiedzialni za antyspołeczne zachowanie swoich uczniów, o ile nie podejmują żadnych kroków mających na celu przeciwdziałanie im, nie wykażą starań w pojęciu obowiązku i etyki nauczyciela w sferze wychowawczej i opiekuńczej (lub zachowują się biernie), wykorzystując wszelkie dostępne środki i metody”. Ta wypowiedź świadczy o tym, że dla tego nauczyciela nadrzędną wartością jest wychowanie a dopiero później nauczanie danego przedmiotu.
2. Nauczyciel „przedmiotowiec”:
• „powinna zgłosić ten fakt do dyrektora aby on mógł omówić to później z Gronem Pedagogicznym” Z powyższego stwierdzenia można wywnioskować, że nauczyciel ten raczej nie chce się angażować w tą sprawę. Woli przekazać ja innym osobom, które podejmą odpowiednie działania. Typowe podejście nauczyciela, który uważa, że ma uczyć danego przedmiotu a od wychowania są inni ludzie (np. pedagog, psycholog).
• „nauczycielka powinna zgłosić ten fakt dalej”, „jeśli uczniowie są znani z tego typu zachowań powinno się reagować na każde złe zachowanie z ich strony”.
To stwierdzenie można interpretować podobnie j.w.
3. Nauczyciel nastawiony na zapobieganie negatywnym stanom rzeczy:
• „…powinna ustalić procedury działania w podobnych sytuacjach i podjąć odpowiednie kroki, aby w przyszłości podobne sytuacje nie miały miejsca”.

W powyższej wypowiedzi można dostrzec działania ukierunkowane na negatywne stany rzeczy oraz skupienie się na stosowaniu kar odpowiednich do przewinienia. Jest to podejście stare i negatywne.
• „… będzie to wyraźny sygnał dla uczniów stosujących przemoc, że w szkole nie ma dla nich miejsca”.

Wypowiedź ta wskazuje na preferowanie odstraszania przed zachowaniami ryzykownymi ze względu na groźbę poniesienia konsekwencji.
4. Nauczyciel nastawiony na wspomaganie rozwoju społecznego uczniów:
„zadaniem szkoły jest poszukiwanie w sferze wychowawczej i opiekuńczej, takich • metod, które będą wpływać, kształtować i propagować pozytywne postawy i zachowania”.
Ze słów tego nauczyciela można wywnioskować, że nastawiony jest na wspomaganie rozwoju społecznego uczniów. Propagowanie pozytywnych zachowań i postaw rozwinie mocne strony uczniów dzięki którym młody człowiek stanie się bardziej odporny na działanie czynników ryzyka.
• „szkoła powinna wskazywać pozytywne wzorce i normy zachowań oraz wzmacniać je” Wypowiedź ta świadczy o tym, że danemu nauczycielowi zależy na rozwoju społecznym ucznia. Jest to podejście nastawione na pozytywne stany rzeczy. Zebrane dane przeanalizowano za pomocą programu statystycznego STATGRAPHICS 5.1. W analizie danych posłużono się testem Chi2 z poprawką Yates`a. Obliczono również współczynnik kontyngencji (zbieżności cech) wskazujący na siłę związku.

3. WYNIKI BADAŃ
Znacząca większość nauczycieli myśli o profilaktyce w sposób tradycyjny. Podobnie jest w kwestii pełnienia roli przez nauczycieli. Większość z nich skupiona jest głównie na nauczaniu własnego przedmiotu. Stwierdzono, że występuje związek rodzaju profilaktyki z rolą pełnioną przez nauczyciela w szkole. Nauczyciele nastawieni na nauczanie przedmiotu preferują profilaktykę opartą na negatywnych stanach rzeczy. W przeciwieństwie do nich nauczyciele nastawieni na wychowanie poprzez nauczanie przedmiotu stosują tzw. „profilaktykę pozytywną”, wspomagającą rozwój społeczny uczniów. Rezultat testu Chi2 z poprawką Yates`a był istotny statystycznie (Chi2=15,03; p<0,001). Zależność jest bardzo pewna (C=0,7007).

Tabela 1. Rozkład liczbowy nauczycieli nastawionych na wychowanie poprzez nauczanie przedmiotu i tych, którzy skoncentrowani są jedynie na nauczaniu z uwzględnieniem ich podejścia do profilaktyki.
 

1. Częściej wśród nauczycieli spotyka się tradycyjne myślenie o profilaktyce (profilaktyka negatywna) niż nowe w kategoriach społecznego rozwoju uczniów (profilaktyka pozytywna).
2. Nauczyciele zajmują się głównie dydaktyką. Działania wychowawcze podejmują wyłącznie wtedy gdy są świadkami niewłaściwego zachowania uczniów. Uważają, że wychowaniem powinni zajmować się głównie wychowawcy klasowi, psycholodzy, pedagodzy i inni specjaliści.
3. Pojmowanie profilaktyki w sposób tradycyjny nastawiony na negatywne stany rzeczy powiązane jest z tradycyjnym rozumieniem roli nauczyciela jako „przedmiotowca” skupionego wyłącznie na nauczaniu własnego przedmiotu. Nauczyciele nastawieni na wychowanie poprzez nauczanie przedmiotu są zawsze gotowi do podejmowania działań wychowawczych wspomagających rozwój społeczny uczniów (profilaktyki pozytywnej).

 5. W JAKIM KIERUNKU PODĄŻAĆ? Wskazowki dla osób zarządzających oświatą.
Profilaktyka negatywna powinna ustąpić miejsca strategiom pozytywnym, opartym na tworzeniu dla rozwoju młodych ludzi bezpiecznych pod względem emocjonalnym warunków w rodzinie, środowisku sąsiedzkim i w szkole. Rola dyrektorów szkół i innych osób zarządzających oświatą powinna skupić się na działaniach mających na celu zmianę tradycyjnego myślenia nauczycieli pojmujących pełnioną przez siebie rolę głównie jako dydaktyków nauczających przedmiotu na wychowawców, zawsze gotowych do podejmowania działań profilaktycznych, rozwijających mocne strony uczniów i przygotowujących ich do życia w świecie różnych zagrożeń. Oddziaływania edukacyjne związane z zapobieganiem wystąpienia zachowań ryzykownych u dzieci powinny być skierowane do rodziców, opiekunów i wychowawców. Powinno organizować się różnego rodzaju spotkania, szkolenia i warsztaty dla nauczycieli i wychowawców w celu zmiany ich nastawienia do profilaktyki. Spójne ukierunkowanie działań wszystkich nauczycieli pracujących w danej szkole ukierunkowane na profilaktykę pozytywną przyniesie wymierne korzyści w postaci poprawy dyscypliny i zmniejszenia występowania zachowań ryzykownych wśród uczniów.


Rafał Przybycień

LITERATURA
1. Gaś Z. Psychoprofilaktyka. Procedury konstruowania programów wczesnej interwencji. 1. Wyd. UMCS, Lublin 1998.
2. Niemczyński A. Możliwości i ograniczenia współpracy różnych podmiotów w zapobieganiu przestępstwom na poziomie lokalnym. (W:) Zapobieganie przestępczości w społecznościach lokalnych. Red. Czapska J. i Krupiarz W. Instytut Spraw Publicznych, Warszawa, 1999, s. 49-55.
3. Ostaszewski K. Pozytywna profilaktyka. Świat Problemów 3/158, R. 2006.
4. Poraj G. Agresja w szkole. Przyczyny, profilaktyka, interwencje. Oficyna wydawnicza „Edukator”, Łódź, 2002.
5. Szymańska J. Programy profilaktyczne. Podstawy profesjonalnej psychoprofilaktyki. Wyd. Centrum metodyczne pomocy psychologiczno-pedagogicznej MEN, Warszawa, 2000.
6. Szymańska J. Profilaktyka w szkole. Remedium 7/2002.
7. Węgrzyn-Jonek E., Simm M. Refleksja nad programem szkolnej profilaktyki. Wychowawca 9/2002.
8. Wojciechowski M. Fundamenty profilaktyki. Remedium 12/2002.