Aksjologiczny wymiar kształtowania osobowości

L.Pervin zwrócił uwagę na istotną rolę kultury, jako czynnika kształtującego w pewnym stopniu osobowość. W rzeczywistości trudno znaleźć jest propozycje teoretyczne odnoszące się do tego zagadnienia. Enkulturacja, jako zagadnienie ściśle powiązane z osobowością człowieka, została szeroko zanalizowana przez R. Benedicta, którego błędna w pewnym stopniu teoria stała się podstawą do rozważań.

Jest to funkcjonalne podejście do analizy osobowości. Funkcją osobowości jest umożliwienie jednostce ujawniania form zachowania, które będą dla niej optymalne w warunkach narzucanych przez środowisko. W rezultacie funkcjonowanie osobowości, jest niczym innym jak rozwinięciem adekwatnych reakcji behawioralnych na rozmaite sytuacje, redukowaniem tych reakcji do nawyków i wytwarzanie ustalonych reakcji nawykowych.

Rozpatrując zagadnienie osobowości należy zwrócić uwagę na analizy C.Kluckhohna i H.Muraya, gdyż ich interpretacja pozwoliła na ujęcie całościowe systemu osobowości. Podkreślali oni, że człowiek jest taki, jak inni ludzie, jak niektórzy ludzie i jak żaden z ludzi. Identyczność jednostki z ogółem jednostek w społeczeństwie wynika z istnienia uniwersalnych cech. Wszyscy bowiem podlegamy barwom biologicznym, doświadczamy narodzin i śmierci, gratyfikacji, deprywacji, bólu i radości, uczymy się adaptacji do świata wartości i kultury, innych ludzi itd. Wszystkie społeczności aby przetrwać opierają się na na zgromadzonych doświadczeniach tworząc tym samym kulturę, której każda jednostka musi czerpać, czy tego chce czy nie. Kultura jest magazynem gotowych rozwiązań różnych problemów i staje się substytutem zwierzęcych instynktów . Należy podkreślić rolę i konsekwencje, jakie wynikać mogą z procesu kształtowania osobowości jednostki przez oddziaływania kultury danej społeczności. To społeczeństwo odpowiedzialne jest za kształtowanie młodego człowieka, który dopiero uczy się życia i reguł nim rządzących. Światopogląd młodego człowieka krystalizuje się w wieku młodzieńczym. Młoda jednostka próbuje zdobyte fragmenty wiedzy społecznej poskładać w całość i odnaleźć własny stosunek do świata wartości. Własny punkt widzenia młodego człowieka, w tym okresie nie jest najbardziej optymalnym filtrem wartości społecznych. Wynika to z postawy młodej jednostki, która bardzo często przyjmuje skrajne nastawienie, stąd tak ogromna rola społeczeństwa w tym procesie, które powinno rzetelnie i obiektywnie rozwiać wątpliwości młodego człowieka. Młody człowiek skłonny jest do wyciągania pochopnych wniosków i powierzchownej krytyki. Idealizm młodzieńczy, proces tworzenia koncepcji doskonałej w pełni zaspakajającej potrzeby uczuciowe i normy moralne jednostki, często rzutuje na różne dziedziny życia, jak miłość, przyjaźń, kontakty z przyrodą, wybór zawodu. Jest to bardzo istotny etap w rozwoju człowieka, kształtuje się w tym czasie świat wartości duchowych jednostki, która wyznacza ich szczytowe punkty, stawia sobie wysokie wymagania w stosunku do siebie. Światopogląd człowieka podlega procesowi ewolucji, niebezpieczny radykalizm w wieku młodzieńczym ustępuje rozsądnej krytyce. Wraz z wiekiem wzrasta uznanie wartości kultury, w której obraca się człowiek. Najnowsze badania nad cechami osobowości skupiają się na „ciekawskości”. Przedmiotem badań naukowców z Instytutu Maxa Planka są sikorki, na ich przykładzie bardzo wyraźnie można zaobserwować różnice interpersonalne. Naukowcy odkryli niedawno istnienie „genu ciekawości” u sikorki modrej. Ptaki wyposażone w ten gen wykazywały wyraźną i silną potrzebę eksploracji nowego otoczenia i charakteryzowały się wyraźnym indywidualizmem w swoich poczynaniach. Badania te dowodzą zjawiska polimorfizmu w zakresie neurotransmiterów, powiązanych z genami kształtującymi osobowości u człowieka. B. Kempenaers wyjaśnia, iż ta cecha osobowości może być bardzo istotna w procesie przewidywania, jak jednostka będzie reagować na przewidywalne i nieprzewidywalne zmiany w środowisku, i jak poradzi sobie z tymi zmianami?

Zarówno środowiskowe zmiany, jak i genetyczne uwarunkowanie to nie jedyne czynniki wpływające na kształtowanie się osobowości jednostki. Oprócz wieloaspektowości oddziaływań środowiskowych, należy wziąć pod uwagę kulturę etniczną. Dzięki przeprowadzanym latami badaniom adopcyjnym naukowcy uzyskali możliwość przeanalizowania stosunkowo dużej populacji rozdzielonych bliźniąt (kilkaset osób). Podmiotem badań byli ludzie genetycznie identyczni, którzy wyrośli w rozmaitych środowiskach. Eksperymenty wykazały, iż bliźnięta jednojajowe są do siebie bardzo podobne, nawet jeżeli wychowywały się w innych rodzinach - podobne, ale nie identyczne. Skoro środowisko tylko nieznacznie wpłynęło na ich osobowość, a genetycznie są tożsame, to dlaczego w ogóle się różnią? Wynika to z cech osobowości i źródeł ich uwarunkowań. Cechy osobowości człowieka są rezultatem współdziałania bardzo wielu czynników. Przekonanie o tym, iż wskaźnik odziedziczalności wskazuje na stopień dziedzicznego uwarunkowania danej cechy, jest błędne.

Nawet jeśli przyjmiemy, że ogólny wskaźnik odziedziczalności wynosi 40%, nie oznacza to tym samym, iż 40% osobowości człowieka jest dziedziczone, ani że 40% pewnych aspektów osobowości jest dziedziczne. Wskaźnik odziedziczalności określa, w jakim stopniu zróżnicowanie w zakresie danej cechy, mierzone w określony sposób w pewnej populacji można przypisać czynnikom genetycznym. Drugie założenie, które zwykle jest formułowane przy analizie odziedziczalności osobowości, że skoro każda cecha jest w pewnym stopniu dziedziczna, to nie można jej modyfikować, jest równie błędne. Badania nad rodzeństwami wykazują, że większe podobieństwo rodzeństwa w rodzinach adopcyjnych, w porównaniu do rodzin przybranych, pewien wpływ genów. Uzyskiwane korelacje są jednak tak małe, nawet w rodzinach biologicznych, iż wydaje się, że geny nie wyjaśniają zbytnio wariancji osobowości. Bardziej interesujący wydaje się być zatem wpływ środowiska. Niestety względny brak podobieństwa wśród rodzeństwa w rodzinach adopcyjnych wzmocnił pogląd, że wspólne dla rodzeństwa środowisko ma wpływ na rozwój osobowości. Nie zbadano jeszcze, które konkretnie czynniki środowiskowe prowadzą do podobieństwa lub zróżnicowania środowiska.

Jak wspomniałam wcześniej osobowość zdeterminowana jest uwspólnionym wpływem genów i środowiska. Ludzie mogą być względnie biernymi odbiorcami wpływów środowiskowych. Mogą sami wpływać swoimi właściwościami na reakcje środowiska, mogą również celowo wybierać swoje środowisko i je kształtować. Mamy zatem do czynienia ze współdziałaniem genów i środowiska, przedkładanie wpływów jednego czynnika nad drugi jest bezcelowe. L. Pervin uzasadnił to znamienną metaforą. Porównanie odnosi się do sprzętu komputerowego. Sprzęt, to geny, oprogramowanie stanowi środowisko. Aby zapewnić prawidłowe działania komputera niezbędne są obydwa komponenty.

Sprzęt stwarza pewne możliwości i ograniczenia dla oprogramowania. W każdym komputerze można przecież zainstalować ogromną liczbę programów, a użytkownicy mogą tworzyć indywidualne konfiguracje, podobnie jak wyjątkowa jest osobowość człowieka. Należy podkreślić unikalność produktu finalnego, musimy przecież docenić zarówno sprzęt będący materialną podstawą systemu oraz oprogramowanie, które decyduje o komunikacji oraz stosowanych funkcjach. Bez połączenia różnych elementów nie byłoby mowy o produkcie końcowym. W miarę postępów w technice komputerowej i ewolucji „mózgu” oprogramowanie systemu staje się coraz ważniejsze i spełnia coraz więcej różnych funkcji. Analogicznie rozwój mózgu ludzkiego prowadzi do coraz większej różnorodności myśli, uczuć i działań. Mimo, iż geny w dalszym ciągu mają ogromne znaczenie, kultura oraz doświadczenia życiowe wywierają na ludzi wielki, różnicujący wpływ .  Badania jednoznacznie wykazały, iż odziedziczalność cech osobowości może obniżać się z wraz z wiekiem człowieka, a udział środowiska specyficznego w zmienności zachowania może wzrastać. Zgodnie z hipotezą N. Brody’ego przyrost specyficznego doświadczenia środowiskowego człowieka w ciągu jego życia powoduje zmniejszanie się wpływu genetycznego na zachowanie.

Stanowisko relatywizmu kulturowego w ujmowaniu osobowości dominowało przez wiele lat w psychologii międzykulturowej, która w odróżnieniu od socjologii czy antropologii kulturowej koncentrowała się od początku na analizie cech jednostkowych. Współcześnie podejście to traktowane jest jako zbyt wąskie, wskazując na konieczność rozróżnienia między cechami wspólnymi dla wszystkich ludzi, a cechami specyficznymi dla określonych populacji oraz sugerując możliwość istnienia odmiennych uwarunkowań tych cech.

Wśród teoretyków osobowości stanowisko takie traktuje się, jako w pełni uzasadnione, pod warunkiem wszakże dokonania rozróżnienia sfer osobowości na charakterologiczną i temperamentalną. W ujęciu tym cechy charakterologiczne można traktować, jako specyficzne kulturowo cechy osobowości i zakładać, że są one k s z t a ł t o w a n e pod dominującym wpływem czynników środowiskowych. Z kolei cechy temperamentalne można traktować jako cechy wspólne, uniwersalne kulturowo, w zakresie których istnieją zarówno różnice wewnątrzpopulacyjne i międzypopulacyjne oraz, które pozostają pod dominującym (choć nie wyłącznym) wpływem czynników biologicznych. Przy takim ujęciu klasyfikacyjnym cech osobowości podejście indywidualno-populacyjne, a dokładniej wewnątrzpopulacyjne i międzypopulacyjne wydaje się nie tyle opozycyjne, ale wręcz komplementarne w stosunku do podejścia biologiczno-środowiskowego. W istocie dopiero integracja obu paradygmatów badawczych może umożliwić udzielenie pełnej odpowiedzi na pytanie o naturę składników osobowości człowieka.

Psychologia rozwojowa, badająca wpływ środowiska rodzinnego, zdaje sobie sprawę z wpływu genów na rozwój osobowości, badacze genetyki zachowania natomiast świadomi są wpływu środowiska zewnętrznego. Taka jednomyślność powinna umożliwić wspólne działanie, wzbogacanie badań jednej dziedziny drugą, w celu lepszego zrozumienia rozwoju człowieka. Ankieta psychologiczna nie jest wystarczającym narzędziem do analizy tak złożonego zagadnienia, jakim jest osobowość. Rola genetyka sprowadza się do określenia aktywności pojedynczego genu w terminach ilościowych, analiza jakościowa należy do psychologa. Psycholog zmuszony jest przeprowadzić wnioskowanie z prawidłowości statystycznych w kategoriach probabilistycznych.

Genetyk i psycholog znajdują się, metodologicznie, na różnych piętrach poznania. Nie mogą zatem wspólnie, na to samo niepokojące nas pytanie, udzielić jednoznacznej odpowiedzi. Jak słusznie zauważono „Biologiczne rusztowanie osobowości może być przekleństwem, jeżeli próbuje się je zignorować i może być darem, jeżeli próbuje się je uwzględnić i wykorzystać.”


Agnieszka Oklińska
Absolwentka specjalizacji edukacja dorosłych Wydziału Nauk o Wychowaniu Uniwersytetu Łódzkiego. Obecnie mgr Wyższej Szkoły Pedagogicznej w Łodzi. W sferze zainteresowań: środowiskowe i genetyczne uwarunkowania rozwoju i wychowania człowieka w świetle nurtów nauk humanistycznych i przyrodniczych.