www.edukacjaidialog.pl Czasopismo Wrzesień 2006

Janusz Korczak o etosie człowieka...

Stosunek do dziecka, czuwanie nad rozwojem dziecięcej psychiki i fizjologii to zagadnienia związane nie tylko z metodyką oddziaływania na podopiecznych lub z techniką pracy wychowawczej. Propozycje rozwiązań mieszczą się w odpowiedziach na pytania natury filozoficznej. To wniosek z analizy pisarstwa Janusza Korczaka.

Przełom wieków XIX i XX oraz pierwsze dziesięciolecia dwudziestego stulecia to czas krystalizowania się stanowiska Janusza Korczaka wobec istoty wychowania. W tym okresie Korczak, przede wszystkim na łamach czasopism, dzielił się swoimi refleksjami na temat człowieka i istoty życia. Jego artykuły świadczą o zainteresowaniu światem wewnętrznym ludzi, z których każdy – jak pisał – zawiera w sobie nasiona dobra i zarodki zła. O wartości moralnej człowieka decyduje przewaga ilościowa jednego z nich. Dokonuje się ona w toku indywidualnego rozwoju. Korczak, posługując się obrazową przenośnią, określił duszę człowieka jako pole, na którym z nasion dobra wyrasta zboże, a z nasion zła – chwasty.

Z wypowiedzi Korczaka na temat człowieka i życia wynika, że zarówno w istnieniu jednostki, jak i w dziejach ludzkości dokonuje się nieuniknione ścieranie dobra i zła. W tej walce – co zasługuje na uwagę – Korczak kreśli optymistyczną wizję rozwoju: świat, mimo otaczającego nas zła, w zasadzie zmierza ku dobru. Ten postęp jest możliwy dzięki temu, że każdy człowiek z natury rzeczy dąży do doskonałości.

Problem ten Janusz Korczak omawia, posługując się analizą wychowawczych wartości utworów współczesnych mu poetów – Adama Asnyka i Kazimierza Przerwy-Tetmajera. Wskazuje na destrukcyjne niebezpieczeństwo wyznawania tetmajerowskiego światopoglądu, że życie jest straszne, ludzie podli, świat brudny, przyszłość beznadziejna. Opowiada się natomiast za wartościami tkwiącymi w poezji Adama Asnyka, który w swej twórczości kładzie nacisk na odpowiedzialność jednego człowieka za kształtowanie życia wewnętrznego drugiego, a mottem do działania jest wiara, nadzieja i miłość.

Bardzo ważne w okresie krystalizowania się poglądów Korczaka na wychowanie było odkrywanie przez niego istoty człowieczeństwa, jego doskonalenie się przez poznawanie. Być człowiekiem to znaczy nieustannie poznawać świat; warunkiem poznawania jest myślenie. Z rozważań Korczaka wynika, że jedną z form myślenia są przejawy uczucia. To dzięki uczuciu dokonuje się poznawanie, które prowadzi do czynienia dobra dla drugiego człowieka. Przez dar myślenia ludzie mogą doskonalić sami siebie, a dzięki uczuciom, czyli zdolnościom do zajmowania się innymi, każdy może się przyczyniać do rozwoju bliźniego. Ta zdolność posługiwania innym jest miernikiem człowieczeństwa, miarą wszelkich wartości.

Te rozmyślania prezentuje Korczak w opowiastce o peregrynacji duszy Po śmierci (1901); podkreśla w niej potrzebę podejmowania działalności w imię dobra drugiego człowieka, uczula na konieczność walki ze złem, przestrzega, że każde dobro i zło, którego się dopuszczamy, ulega w życiu zwielokrotnieniu. Zrozumiała Dusza, że żyje, choć umarła, że żyje w szeregu pokoleń, że istnienie jej wplątało się w sieć dziejów świata, że żyje, istnieje jako Dobro i Zło.

Wizja człowieka jako ważnego ogniwa w łańcuchu pokoleń została w tym utworze uwypuklona przez Korczaka na przykładzie interakcji społecznych. To właśnie dzięki kontaktom międzyludzkim odbywa się wychowanie. Polega ono na wywieraniu wpływu jednego człowieka na myśli i uczucia drugiego: Bo Dusza odpowiedzialna była i za wszystkie czyny tych, z którymi się w życiu spotkała, i za czyny, i za życie tych, których wychowali ich wychowańcy. Ten utwór najdobitniej świadczy o tym, że procesowi wychowania, według Korczaka, towarzyszyć powinna stała refleksja nad kondycją człowieka.

Ślady poszukiwań definicji istoty człowieczeństwa są dostrzegalne również w utworach beletrystycznych Janusza Korczaka. Na przykład bohater powieści Dziecko salonu (1906) zastanawia się, co to znaczy być człowiekiem? Bada pojęcie człowieczeństwa, stosując takie mierniki, jak korzystanie z darów wolnej woli i wolności. Gdy wyniki badania wypadają dla niego negatywnie, ostatnim wysiłkiem „zniewolonej woli” podejmuje decyzję: Zrzucam z pyska kaganiec i biegnę w świat siebie szukać.Wraz z tą decyzją bohater książki odnajduje odpowiedź na dręczące go pytanie o istotę człowieczeństwa: to dążenie człowieka do samookreślenia własnego „ja” oraz wzięcie odpowiedzialności za swoje życie.

Jak widać, w refleksji filozoficznej Korczak szuka odpowiedzi na pytanie o naturę człowieka i istotę życia. Bierze się to z obserwacji współczesnej mu sytuacji ekonomicznej kraju, układów społecznych oraz stosunków międzyludzkich. Wynika też z tego jego interpretacja ludzkiego szczęścia: nie polega ono bynajmniej na braku problemów życiowych. Przeciwnie, Korzak uważa, że wszelkie przeciwności losu wzbogacają wnętrze człowieka, hartują go, uczą, jak żyć. W artykule „Życie ludzkie” stwierdza: I radość – słońce i smutki – i deszcz potrzebne są, by z nasion wyrosły użyteczne rośliny.

W tak ukonstytuowanej rzeczywistości człowiek nie może żyć bez wiary – wiary w dobro. Tę prawdę wyznaje z kolei bohater Spowiedzi motyla (1912). Podobnie jak myślenie i uczucie, wola i wolność, działanie i cierpienie są atrybutami człowieczeństwa, tak źródłem mocy wspomagających rozwój człowieka jest właśnie wiara w dobro. To ona, po skłóceniu ze światem, po fali niepokojów i rozterek związanych z określeniem własnego „ja”, każe bohaterowi książki wykrzyknąć na koniec: Błogosławię ludzkość w jej dążeniu do ideału. To echo opowiedzenia się raz jeszcze za światopoglądem Adama Asnyka.

Jednakże z biegiem lat optymistyczna korczakowska wizja rozwoju ludzkości uległa zachwianiu. Stało się tak pod wpływem traumatycznych doświadczeń życiowych Korczaka podczas pierwszej wojny światowej. Doznał on okroponości walk i cierpień ludzkich jako lekarz frontowy. Jego dotychczasowa wiara w dobro, w doążność człowieka do doskonałości ulega zachwianiu. Próbą przezwyciężenia wywołanego wojenną rzeczywistością poczucia destrukcji jest kolejna jego praca Dziecko w rodzinie (1915), w której powraca do filozoficznych refleksji na tematy związane z dzieckiem.

Lata dwudzieste i trzydzieste ubiegłego wieku to dla Janusza Korczaka okres praktycznego wcielania w życie idei służenia drugiemu człowiekowi w postaci opieki nad biednymi dziećmi. Założył w Warszawie i prowadził dla dzieci żydowskich Dom Sierot, a nastepnie powołał do życia sierociniec dla dzieci polskich Nasz Dom. Był też wykładowcą, kuratorem sądu dla nieletnich oraz autorem niezapomnianych pogadanek radiowych dla dzieci i dorosłych, zwanych gadaninkami Starego Doktora. Stworzył system wychowania łączący zasadę kierowania dziećmi z ich samodzielnością. Dużą rolę w tym systemie odegrały formy pobudzające społeczną aktywność dzieci (samorząd i gazetka dziecięca), a także osobowość wychowawcy. Zginął wraz ze swoimi wychowankami z Domu Sierot w hitlerowskim obozie zagłady w Treblince.
Główne prace: Momenty wychowawcze (1919), Jak kochać dziecko? (1920-1921), Prawo dziecka do szacunku (1929), Pedagogika żartobliwa (1939), Wybór pism pedagogicznych t. 1-4, (1957-1958).

Irena Kotwicka
Zambrów

Wrzesień 2006