Badania w działaniu

Rozwijając tę myśl, chcę powiedzieć, co zrobić, by nauczyciel ukształtował u siebie na stałe cechy dobrego organizatora i koordynatora aktywności dziecka, a zarazem i swojej własnej. Myślę, że jedną z tych metod wskazuje procedura, która przybrała nazwę badania w działaniu. Bierze ona swój początek w USA i Wielkiej Brytanii. Zetknęłam się z nią, pisząc dawno temu pracę magisterską pod kierunkiem profesor Marii Czerepaniak-Walczak z Instytutu Pedagogiki Uniwersytetu Szczecińskiego.

Nawet pobieżne obserwacje i liczne sondaże wskazują, że nauczyciele bardzo rzadko sięgają po wyniki badań naukowych, z których by mogli czerpać wzory dla swojej działalności, gdyż są one publikowane zbyt późno w stosunku do czasu zbierania danych albo też język publikacji jest zanadto naukowy i niedostępny. Tymczasem praktycy poszukują konkretnych rozwiązań, które ułatwiłyby im dostosowanie się do trudnych sytuacji. Otóż wspomniana procedura badania w działaniu może to zmienić: z biernego naśladowcy nauczyciel sam staje się badaczem, a miejscem jego dociekań i zastosowań wyników jest sala, w której pracuje. Bo to nauczyciel badacz jest najbardziej kompetentną osobą, by odkryć, co ma zmienić w swojej pracy, jakie poczynić kroki w swoim małym „laboratorium”, którym jest przedszkole lub klasa szkolna.

Nie wstydzę się wyznać, że jestem dobrym przykładem zastosowania tej metody w warunkach przedszkolnych. Przed dwudziestu laty, jako początkująca nauczycielka, często do rozwiązania nasuwającego się problemu pedagogicznego próbowałam wykorzystywać jakieś badania naukowe i bardzo szybko się przekonywałam, że, nie przynoszą one pożądanych oczekiwań. Myślałam, że winien temu jest mój niedoskonały „warsztat pracy”. W pewnym sensie tak było. Bo teraz, stosując metodę badania w działaniu, od początku podchodzę krytycznie do swoich zamierzeń. Kiedy dostrzegam problem, nie rezygnując z fachowej literatury, diagnozuję go, planuję działania, naradzam się z rodzicami, pracownikami przedszkola, a nawet z koleżankami z innych placówek opiekuńczych, dokonuję ewaluacji programu i dopiero wtedy przystępuję do realizacji pierwszego punktu harmonogramu. Działania te  powtarzam tak długo, aż ujawnią się pierwsze pozytywne efekty.

Procedura badania w działaniu wymaga od nauczyciela, by spojrzał na siebie i swoją pracę krytycznym okiem, gdyż tylko taki punkt widzenia pozwala na przeprowadzenie jej, co prowadzi do polepszenia warsztatu pracy. Prowadząc badania, cały czas trzeba baczyć, by wyniki były wiarygodne. Świadomi, że nasze działania zostaną ujawnione przed innymi i poddane, być może, surowej ocenie, musimy ciągle wykazywać dużo odwagi i szczerości. Oznacza to, że badacz nie retuszuje odkryć i ujawnia rzeczywiste wysiłki i wyniki działań. Dzięki temu staje się kimś, kogo nazywamy człowiekiem refleksyjnym, który podczas prowadzenia eksperymentu zastanawia się nad swoim każdym krokiem, analizuje fakty, tworzy koncepcję zmian.  

Aby naświetlić istotę problemu od strony teoretycznej, powołam się na autorytet, którym jest w tej dziedzinie prof. Maria Czerepaniak-Walczak. Pisze ona, że przedmiotem badania w działaniu są pojedyncza osoba w relacjach społecznych, system wpływów oraz działania edukacyjne. Stanowi to skomplikowany splot działania ontogenetycznego i filogenetycznego, ale też nic nie istnieje w izolacji. Jedni wykorzystują tę procedurę do wprowadzenia nowych programów kształcenia i wychowania, inni – dla lepszej współpracy personelu z rodzicami, jeszcze inni, by zaszczepiać dzieciom nawyki twórczego myślenia, świadomego czytania lub jasnego wyrażania się w formie pisemnej. To nauczyciel badacz decyduje, co się stanie przedmiotem jego badania, a następnie wdrożenia.

Wykorzystując tę procedurę, zdaniem pani profesor nauczyciel staje się niejako badaczem pojawiającego się problemu. Zachęca ona do postępowania według reguły trzech kroków: diagnoza i ocena możliwości, sporządzenie planu działania dotyczącego projektowanych zmian i wreszcie – podjęcie właściwych przedsięwzięć. Ta procedura może się powtarzać lub nakładać na siebie w miarę pojawiających się problemów i pomysłów rozwiązywania trudności.

W celu lepszej koordynacji działań w wielu kierunkach ważna jest ciągła rejestracja faktów. Przyjmuje ona formę swoistego dziennika w postaci lakonicznych notatek lub przytoczonych, zasłyszanych dialogów, rzuconych pytań czy zgłoszonych przez kogoś wątpliwości na dany temat. Taki raport może w przyszłości posłużyć jako dokumentacja do podjęcia właściwych decyzji edukacyjnych lub uzasadnień wniosków w przygotowanych publikacjach. Może też stanowić punkt wyjścia do rzeczowej dyskusji w gronie zainteresowanych lub być podstawą do kolejnych poszukiwań i doskonalenia praktyki.

Teraz jako nauczycielka przedszkola, z pewnym dorobkiem praktycznym w dziedzinie dydaktyki i wychowania, wracam myślami do chwil, kiedy po raz pierwszy wykorzystałam tę procedurę. Stało się to podczas szukania odpowiedzi na pytanie, które elementy programu „ABC... XXI wieku” prowadzą do zintegrowania wiedzy przyrodniczej w programie wczesnoszkolnym. Zadanie podzieliłam na dwa etapy: w pierwszym dokonałam analizy poziomu grupy 6-latków, dla których tworzyłam program, a drugi stanowił realizację zaplanowanych kroków wraz z przewidzianą procedurą oceny. Program zawierał zespoły tematyczne: od poznania przyczyn zjawisk atmosferycznych, przez rozbudzanie zainteresowań światem roślin i zwierząt, do wiedzy o ekosystemach i kształtowaniu postaw proekologicznych. Do programu należały też doświadczenia i eksperymenty oraz bezpośrednie obserwacje; dzieci poznawały zależności zachodzące w świecie roślin i zwierząt i uczyły się nawyków troski o otaczający świat, do którego sami należymy.

Podczas przeprowadzania badań rejestrowałam własne zamierzenia i działania oraz osób współpracujących, analizowałam i wyciągałam wnioski. Zauważyłam, że niektóre przedsięwzięcia były realizowane systematycznie, inne nachodziły na siebie, a jeszcze inne nie doczekały się zastosowania. Stało się dla mnie jasne, że efekty mojej pracy są zależne ode mnie samej, ale też od zespołu, rodziców i dzieci. Z notatek wynikała też wiedza o tym, czy współuczestnicy dokonali postępów na swej drodze. Zrozumiałam, że edukacja to ciąg procesów toczących się w czasie, które ciągle się zmieniają, ale też wymagają mojej permanentnej interwencji i samodoskonalenia.

Ktoś, kto to czyta, powie zapewne: „Przecież wszystko, co tu napisano, to nic nadzwyczajnego, to moja zwykła codzienna praca”! Tak, to prawda. Chcę jednak zwrócić uwagę, że praca nauczyciela i wychowawcy ulega, jak żaden inny zawód, szybkiemu zrutynizowaniu, które jest niebezpieczne nie tylko dla jej efektów, ale i dla nas samych, bo prowadzi do zniechęcenia zwanego wypaleniem zawodowym. Inicjując systematycznie procedurę nazwaną, być może szumnie, „badaniami w działaniu”, pisząc „raporty” o wydarzeniach, które zaszły w „laboratorium”, czyli klasie lekcyjnej, ponownie wszystko przeżywamy, analizujemy, dokonujemy zmian, uczymy się, a więc podchodzimy do zdarzeń twórczo – stajemy się refleksyjnymi nauczycielami. A to już bardzo dużo.

W tym roku szkolnym przystąpiłam do realizacji programu przyrodniczo-ekologicznego pod nazwą „Jestem przyjacielem przyrody” przeznaczonego dla dzieci w wieku od 3 do 6 lat. Ten program poddałam takiej samej procedurze jak przed dwudziestu laty – pierwszy z swoich pomysłów, i wiem, że krytyczne spojrzenie na swoją dotychczasową praktykę pozwoli mi na nowo odkryć niedoskonałości, wyeliminować błędy, a w zetknięciu z doświadczeniem innych współuczestników zajęć nauczyć się wiele nowego. Doskonalę tak własny program i samą siebie jako nauczyciela. Dzięki temu mam poczucie, że jestem twórcza i refleksyjna.


Renata Wiśniewska
Przedszkole Publiczne nr 3 „Pentliczek” w Szczecinie