Geneza agresji

W literaturze naukowej można znaleźć wiele teorii na temat agresji. Najpierw mówiono o niej jako o wrodzonym instynkcie walki, którego nie należy traktować jako całkowicie szkodliwego, a nawet – w dopuszczalnych formach – aprobować. Tadeusz Tomaszewski określa agresywne zachowanie jako skierowane przeciw komuś lub czemuś. Może mieć ono dwa kierunki: na zewnątrz, przeciw przedmiotom lub osobom zewnętrznym, albo też przeciw sobie samemu. Zbigniew Skorny twierdzi, że agresja jest aspołecznym sposobem zachowania, wynikającym z wrogich tendencji i chęci szkodzenia innym lub niszczenia. Jeno Ranschburg definiuje agresję jako każde zamierzone działanie w formie otwartej lub symbolicznej, mające na celu wyrządzenie komuś lub czemuś szkody, straty lub bólu.

Te i wiele innych definicji agresji są zgodne z potocznym, obiegowym rozumieniem tego pojęcia, które zawiera w sobie krzywdę, cierpienie, ból, stratę, destrukcję. Definicje podkreślają intencjonalność agresywnych zachowań, kiedy fizyczne uszkodzenia kogoś lub psychiczne znęcanie się, albo zniszczenia czegoś są zamierzone. Inne traktują agresywne zachowania jako narzędzie służące do osiągnięcia innych celów, głównie korzyści materialnych. Nie ma jednak zgodności w poglądach na temat źródeł agresji: czy ma ona charakter wrodzony, czy nabyty; czy jest determinowana genetycznie, czy też rozwija się na skutek oddziaływania otoczenia i jest wynikiem uczenia się.

Badania na gruncie behawioryzmu wskazują zależność agresywnego zachowania od warunków środowiskowych. Czynnikami takimi mogą być wzory agresywnego zachowania obserwowane w otoczeniu. Bandura i Walters, uznający agresywne zachowanie za wyuczone, twierdzą, że czynnikami pobudzającymi do uczenia się takich zachowań są głównie kontakty społeczne. W miarę rozwoju dziecko wchodzi w coraz szersze kontakty społeczne. Większego znaczenia nabiera grupa rówieśnicza, w której dziecko uczy się funkcjonować jako jej członek. Takie okoliczności stwarzają wiele sytuacji, kiedy ma ono okazje zaobserwować rozmaite formy agresji, a także je zastosować. Behawioryści przypisywali agresji charakter wyuczonych nawyków, uznawali również istnienie pewnych wrodzonych czynników wpływających na intensywność i częstość występowania agresywnych zachowań.

Kolejne teorie wyjaśniające genezę agresji podkreślają wpływ frustracji na zachowanie. Niezaspokojenie potrzeb prowadzi do frustracji, a ta z kolei staje się przyczyną agresywnych zachowań. Psychologowie z uniwersytetu Yale na podstawie badań sformułowali tezę, iż “każda frustracja zawsze prowadzi do wystąpienia jednej z form agresji”. Im większa potrzeba zostaje zablokowana, tym większe jest pobudzenie do agresji.

N.E. Miller stwierdził, że frustracja powoduje rozmaite reakcje, a agresja jest jedną z nich. Inni badacze uznali, że wśród reakcji występujących w sytuacjach frustracyjnych charakterystyczny (ale nie jedyny) jest atak. Może on przybierać formę agresywnych wypowiedzi czy też agresji wobec własnej osoby, czemu towarzyszy zdenerwowanie i złość. Teorie uwzględniające związek między agresją a frustracją mogą być pomocne w interpretacji konkretnych zachowań agresywnych.

Zajmując się problematyką agresji, nie sposób pominąć związku, jaki zachodzi między uczuciami a działaniem. Podejmowane działanie wywołuje w nas określone uczucia, a te z kolei wpływają na nasze działanie. Odczuwanie gniewu pociąga za sobą określone zachowania. Wymienia się wśród nich ataki, afronty, obelgi będące sposobem wyrażenia pogardy, niechęci lub lekceważenia, a uczucie gniewu uznaje się za jeden z motywów reakcji negatywnych, które są charakterystyczne dla zachowania dzieci.

Gniew dziecka w młodszym wieku szkolnym podlega zmianom. W tym okresie jest on przejawem słabości dziecka, sygnałem jego nieprzystosowania do poszczególnych sytuacji. Gniew pojawia się też w sytuacjach frustracyjnych, kiedy to nie udaje się mu osiągnąć wytyczonego celu lub marzenia. W miarę rozwoju coraz częściej pojawia się gniew skierowany na własną osobę, kiedy po przeżytym niepowodzeniu dziecko się zorientuje, że mogło postąpić inaczej. Nie pozostaje również obojętne na to, co spotyka jego przyjaciół, kiedy bliskie mu osoby są obiektem ataku osób trzecich. U dziecka w tym okresie rozwoju występuje uczucie zazdrości. Doprowadza ona czasami do nienawiści i rodzi pragnienie zemsty. Zachowania wobec osób, o które dziecko jest zazdrosne, mają w gruncie rzeczy charakter agresywny.

Agresja i przemoc występują, z różnym rozpowszechnieniem we wszystkich prawie szkołach we wszystkich krajach. Jeśli uczniowie, przeżywając brak poczucia bezpieczeństwa, nie mogą zdobyć uznania, sukcesu, jeśli nie jest zaspokojona ich potrzeba bliskich, przyjaznych kontaktów z rówieśnikami, z nauczycielem, potrzeba utrzymywania samodzielności, aktywności, wówczas mogą się pojawić zachowania agresywne. Podobnie jest, gdy dziecko jest stale upominane przez nauczyciela i podawane jako przykład złego zachowania, a także gdy jest niesprawiedliwie oceniane. Ocena bowiem może zostać odebrana przez ucznia jako nieadekwatna do jego wiedzy czy też wkładu pracy w wykonane zadania.

W szkole na agresję fizyczną mogą się składać takie zachowania, jak uderzenie, potrącenie, szarpanie, wyrywanie przedmiotów, podstawianie nogi, kopanie, niszczenie sprzętu, uszkadzanie odzieży kolegów, dewastacja przyrody.

Częstymi w środowisku szkolnym postaciami agresji słownej są wypowiedzi poniżające atakowaną osobę: wyśmiewanie, kpiny, złośliwe uwagi połączone z naśladowaniem gestów, mimiki, wyglądu, sposobu zachowania drugiej osoby, złośliwe przezwiska, wyłudzanie pieniędzy i wartościowych rzeczy, szantażowanie, upokarzanie, wyszydzanie, zakrzykiwanie. Dotkliwość tych postaci agresji bywa często znacznie większa niż agresji fizycznej, ranią one bowiem godność osoby będącej przedmiotem agresji, narażają ją na upokorzenie i ośmieszenie. Rodzajem agresji słownej jest także rozpowszechnianie nieprawdziwych informacji o danej osobie: obmawianie, plotkowanie, skarżenie, donoszenie, zwłaszcza nauczycielom, o czyimś wykroczeniu.

Warto podkreślić, że przemoc i agresja, coraz bardziej zauważalne w naszym życiu społecznym, wypełniają również telewizyjne ekrany. Wyniki badań świadczą, że dzieci naśladują agresywne zachowania oglądane w filmach, uogólniają je na inne sytuacje i że wpływ ten jest trwały. Oddziaływanie scen przemocy i destrukcji jest tym silniejsze, im bardziej programy są nimi nasycone… Dzieci o niskim poziomie agresji stają się zwykle bardziej agresywne po obejrzeniu filmu, którego tematem jest agresja. Badania przeprowadzone przez amerykańskich psychologów wykazały, że im więcej ogląda się scen przemocy, tym większe jest prawdopodobieństwo wystąpienia agresji.

Rodzice nie zawsze interesują się tym, jakie programy telewizyjne oglądają ich dzieci, tym bardziej że telewizor jest obecnie często wyposażeniem dziecięcego pokoju. Nauczyciele powinni więc krzewić kulturę medialną, tzn. kształtować krytyczną, selektywną postawę wychowanków wobec mass mediów, a zwłaszcza telewizji. Ostatnio telewizja wprowadziła umowne oznaczenia filmów, ale filmy oznaczone czerwonym kwadratem (przeznaczone dla dorosłych) bywają również oglądane przez dzieci i młodzież.

Nawet niektóre bajki i filmy dla dzieci są przesycone agresją, np. film pt. “Nowe przygody Batmana i Robina”. W tym serialu walczy się o zapanowanie dobra – używając noży, pistoletów, kopnięć w brzuch, bicia batem i pięściami, obezwładniania gazem. Bohaterom tego filmu rysunkowego towarzyszy również agresja słowna; dialogi są nasycone zwrotami w rodzaju: “Znam drania, pobij jedną z moich dziewczyn”! “Jesteś tu już pięć minut i jeszcze nikogo nie zabiłeś”? “Jestem zmęczony, ale ciągle potrafię odstrzelić musze skrzydło”! “Do roboty, ty leniwa bestio”! “Uciekajcie, bo zginiecie. Ten, kto zabije, ryzykuje życie”! Jeden z odcinków “Batmana” ukazywał sceny bicia przeciwnika pięściami, topienia, skręcania karku, pętania rąk, stosowania elektrowstrząsów.

Należy zwrócić uwagę, że wzrost agresywności nie jest tylko skutkiem wielości oglądanych scen agresji, ale też efektem obniżania się stopnia wrażliwości na cudze cierpienie, tj. zwiększania się tolerancji wobec agresji. Wpływ telewizyjnej agresji na dziecko zależy jednakże także od innych czynników środowiskowych oraz od właściwości samego dziecka. To więc, co jednemu dziecku niewiele szkodzi, dla innego może się okazać katastrofalne w skutkach.

Mówiąc o dziecięcej agresji, należy także wspomnieć o różnicach zależnych od płci. Agresja chłopców jest zazwyczaj bezpośrednia i aktywna i najczęściej przybiera postać walki. Według A. Bandury chłopcy częściej niż dziewczęta naśladują agresję fizyczną, częściej też identyfikują się z modelami tej samej płci. Trudniej im jest zwerbalizować uczucia, toteż ich agresja werbalna jest mniejsza, a fizyczna większa. Natomiast agresja dziewcząt bywa bardziej pośrednia, jest skrywana, służy przede wszystkim do obrony. Ma ona bardziej bierny charakter, często przybiera postać oskarżania i skarżenia, dąsania się, odrzucania uczuciowego.

Jeżeli chodzi o motywy agresywnego zachowania się dziewcząt i chłopców, to u dziewcząt często występuje motyw zazdrości oraz zemsty, a u chłopców – chęć podporządkowania sobie innych oraz dodania sobie znaczenia. Co do odpowiedzi na pytanie, po czyjej stronie jest więcej agresji – badacze nie są zgodni.

Należy odróżniać małą i dużą agresję: o ile groźne formy agresji wywołują często stanowczą reakcję społeczną, to zachowania agresywne o małym nasileniu są często traktowane obojętnie. Takie formy zachowania szkolnego, jak spóźnianie się na lekcje i inne zajęcia szkolne, bieganie po korytarzach i schodach, malowanie ścian i ławek oraz graffiti, popychanie kolegów i koleżanek na przerwach, śmiecenie, plucie, są wstępem do nasilonych i groźniejszych form agresji. Jeżeli mała agresja nie spotka się
z odpowiednią reakcją szkoły, staje się zachętą do łamania bardziej fundamentalnych zasad. Zalecaną zasadą, która winna być wpisana w program wychowawczy szkoły, jest więc zero tolerancji dla agresji.

Szkoły w różny sposób radzą sobie z zachowaniami agresywnymi, tradycyjnie stosując strategie, które są na ogół mało skuteczne. Do takich strategii zalicza się w szczególności kary, nagany i zgodę na przejawy agresji w szkole. Nauczyciele często reagują na agresję naganą i karą. Kara i nagana mogą być skuteczne doraźnie, jednakże okazują się zawodne wobec młodzieży chronicznie agresywnej, która przyzwyczaiła się już do tego typu reakcji ze strony otoczenia.

Zgadzanie się na przejawy agresji w szkole może być wynikiem pesymistycznego poglądu na agresję jako wrodzoną lub konieczną część natury każdego człowieka. Zmęczony nauczyciel czy uczeń, który jest ofiarą przemocy, może przyjąć postawę rezygnacyjną, uważając, że nic w tej sprawie nie da się zrobić. Pogląd taki nie jest prawdziwy. Agresję można skutecznie wyeliminować ze szkoły, placówek oświatowych i internatów. Niezbędna jest jednak aktywność szkoły. Najlepiej jeżeli planowane działania obejmą trzy dające się wyróżnić obszary: ustalenie celów, oddziaływanie na indywidualnych uczniów i zmiany w systemie szkolnym. Wiele działań tego rodzaju prowadzi się w szkołach, nie zawsze jednak mają one postać spójnych, kompleksowych programów profilaktyki agresji włączonych w program wychowawczy szkoły.

Tymczasem, na pewno warto doceniać i promować wysoką kulturę osobistą uczniów, przeprowadzać pogadanki wychowawcze na temat strategii zachowań wobec agresji. W klasach starszych tematyce agresji należałoby poświęcić choćby jedną godzinę wychowawczą.


Bożena Adamczewska
Śmigiel