Zainteresowania uczniów niepełnosprawnych umysłowo

Ze względu na specyficzne potrzeby niepełnosprawnych początkowo ze szkolnictwa powszechnego wyodrębniono nauczanie specjalne. Stąd się wzięły specyficzne placówki oświatowe, specyficzne postrzeganie niepełnosprawnych przez pryzmat ich niedoskonałości i specyficzne metody nauczania. Tak powstało szkolnictwo od początku oparte na zasadach segregacji. W roku szkolnym 2003-2004 funkcjonowało w Polsce 779 specjalnych szkół podstawowych, w których uczyło się 37 733 dzieci.

Dziś, bogatsi o doświadczenia, wiemy, że nie był to kierunek sprzyjający rozwojowi umysłowemu i społecznemu dotkniętych niepełnosprawnością małych uczniów. Za najwłaściwsze uważa się dziś patrzenie na niepełnosprawnych jako na autonomiczne jednostki o wielkich możliwościach rozwijania swego potencjału. U podstaw tej nowej koncepcji szkolnictwa legła idea widzenia związków między systemem oddziaływań o charakterze edukacyjnym a procesem rehabilitacji – rozumianej jako wielopłaszczyznowe działania mające na celu maksymalny rozwój potencjału fizycznych, psychicznych i społecznych możliwości osoby niepełnosprawnej. Zwrócono uwagę, że istotnym czynnikiem procesu uczenia się jednostki jest poziom jej aktywności, szczególnie poznawczej, określającej zakres i jakość relacji z otoczeniem. Jest to proces dynamiczny, warunkujący utrzymanie równowagi między jednostką a światem. Jest to także złożony proces interakcji człowieka ze środowiskiem.

Charakterystyczną cechą tych interakcji jest występowanie emocjonalnych, intelektualnych i behawioralnych odniesień do potrzeb człowieka i właściwości otaczającego go świata. Otaczający nas świat jest odbierany selektywnie, a jego poszczególne elementy angażują w niejednakowym stopniu, zaciekawiają nas, ukierunkowują naszą aktywność, wzbudzają pozytywny stosunek do wykonywanych czynności, po prostu nas interesują.

Pytania o istotę zainteresowań, o ich źródła, cechy, rozwój, ich rolę w życiu człowieka, o możliwości ich zgłębiania są stawiane od wieku osiemnastego aż po dzień dzisiejszy. Przyjęto definicję, że zainteresowania to względnie trwała zdolność do poznawania otoczenia przez ukierunkowaną aktywność poznawczą o określonym nasileniu. Wyrażają więc one gotowość do zajmowania się z wybranymi przedmiotami i obcowania z nimi, a także kierunek dokonywanej selekcji poznawczej, stanowią ważny aspekt osobowości, ponieważ aktywizują i ukierunkowują działalność człowieka. Zainteresowania są traktowane jako pewna właściwość psychiczna, która przejawia się w obserwacji, dostrzeganiu określonych problemów, a także w dążeniu do ich poznania, zbadania i rozwiązania. Duże znaczenie przywiązuje się też do przeżywania różnorodnych uczuć (pozytywnych lub negatywnych) związanych z brakiem, nabywaniem i posiadaniem wiedzy.

Antonina Gurycka wśród cech zainteresowań wymienia treść, tj. tę część rzeczywistości, której dotyczy aktywność poznawcza jednostki, siłę rozumianą jako częstość aktów poznawczych występujących w stosunku do przedmiotu zainteresowań w określonej jednostce czasu oraz obszar, na który zainteresowania są skierowane.

Zainteresowania ulegają przeobrażeniom wraz z rozwojem fizycznym i doskonaleniem się funkcji psychicznych. Zaliczają się do nich czynniki biogenetyczne (wiek, płeć, zdolności), czynniki społeczno-kulturowe oraz program i metody wychowania szkolnego; eksponuje się ogromną rolę oddziaływań szkolnych na kształtowanie się zainteresowań człowieka.

Kierunek zainteresowań, ich zróżnicowanie i pogłębienie zmienia się w zależności od poziomu aktywności szkolnej i pozaszkolnej, kierunku oddziaływań wychowawczych, krystalizujących się uzdolnień oraz różnorodnych wpływów kulturowych. Twierdzi się też, że w rozwoju zainteresowań ważne są nie tyle kolejne przeobrażenia ich treści, co kierunek zmian zachodzących w charakterze przedmiotu zainteresowań na skutek nastawienia przeżywającego je podmiotu. Następuje przechodzenie od prostego do złożonego, od konkretu do abstrakcji, od biernej odbiorczości do samorzutności, od ogólnikowości do specjalizacji, od podmiotowości do przedmiotowości, od bezpośredniości do pośredniości, od rozproszenia na szczegóły do scalenia.

Teoretyczne stwierdzenia oraz obserwacje życia codziennego potwierdzają tezę o niezwykle istotnej roli aktywności poznawczej jednostki w rozbudzaniu jej zainteresowań, zwiększaniu ich zakresu, oddziaływaniu na emocje i pobudzaniu do działania. Procesy poznawcze uczniów z lekką niepełnosprawnością umysłową charakteryzują pewne specyficzne właściwości polegające, między innymi, na tym, że myślenie ma charakter głównie konkretno-obrazowy; uczniowie jako istotne wymieniają cechy szczegółowe przedmiotów, a wykrywanie zależności, powiązań, kojarzenie, uogólnianie, porównywanie, rozumowanie przyczynowo-skutkowe, myślenie pojęciowo-słowne, wnioskowanie jest u nich utrudnione.

Zauważalny jest u tych uczniów mały krytycyzm i stereotyp myślenia, brak samodzielności myślenia, zdolność do samokontroli jest ograniczona, ujawnia się skłonność do mechanicznego przyswajania wiedzy, uczniowie ci z trudnością tworzą pojęcia. Osiągają oni tzw. stadium operacji konkretnych, czyli stają się zdolni do dokonywania szeregowania, klasyfikowania, porządkowania, jednak tylko na podstawie konkretnych obiektów, myśli, przypomnień itp. Występują u nich istotne ograniczenia zarówno w zakresie funkcjonowania intelektualnego, jak i zachowań adaptacyjnych, wyrażających się w umiejętności tworzenia pojęć, umiejętnościach społecznych i praktycznych umiejętnościach adaptacyjnych.

Mimo tych niewątpliwych ograniczeń, istotnie wpływających na jakość percepcji świata przez osoby niepełnosprawne umysłowo, można przyjąć, że jest zachowany u nich niezbędny, czasami minimalny poziom funkcjonowania poznawczego – umożliwiający im formułowanie swoich zainteresowań i aspiracji. Świat ludzi niepełnosprawnych intelektualnie jest światem ludzi normalnych, dostępnym obserwacji, refleksji, pełnym bogactwa zjawisk życia społecznego, interesującym. Fakt występowania upośledzenia nie prowadzi do izolacji, wręcz przeciwnie, krąg ludzi normalnych otwiera się na potrzeby niepełnosprawnych, czemu wydatnie sprzyja proces integracji, włączania.  

Czy zatem, uwzględniając specyfikę funkcjonowania uczniów z upośledzeniem umysłowym w stopniu lekkim, można się spodziewać, że ich zainteresowania będą także specyficzne, tzn. proste, bezpośrednie, dotyczące przede wszystkim konkretnych przedmiotów, o mniejszym zakresie, uboższe w treści, bierne itp.?
Chcąc zbadać te zagadnienia, trzeba odpowiedzieć sobie na kolejne pytania: Jakie cechy charakteryzują deklarowane zainteresowania uczniów z niepełnosprawnością umysłową w stopniu lekkim, uczęszczających do klas szóstych szkół podstawowych specjalnych i masowych i porównać je z zainteresowaniami uczniów w normie intelektualnej. Czy istnieją, a jeśli tak, to jak znaczące różnice w strukturze zainteresowań uczniów z niepełnosprawnością umysłową w stopniu lekkim i uczniów w normie intelektualnej? Jakie grupy potrzeb psychofizycznych uczniów z niepełnosprawnością umysłową w stopniu lekkim i uczniów z normą intelektualną mają szansę zostać zaspokojone przez realizację deklarowanych zainteresowań? I wreszcie – w jakim stopniu realizacja deklarowanych zainteresowań wymaga współpracy z innymi ludźmi?

Wartość informacji uzyskiwanych na temat zainteresowań dzięki zastosowaniu różnorodnych narzędzi badawczych bywa przez wielu znawców tematu kwestionowana jako zależna od wpływu bardzo wielu czynników, mało diagnostyczna i obarczona subiektywizmem. Nie oznacza to, że nie powinniśmy podejmować prób zgłębiania zagadnień dotyczących zainteresowań, ponieważ to właśnie zainteresowania stanowią istotny element struktury psychicznej jednostki. Poddając analizie wypowiedzi pisemne uczniów niepełnosprawnych umysłowo w stopniu lekkim oraz uczniów z normą intelektualną, mamy do czynienia z zainteresowaniami wyrażanymi, deklarowanymi, dla których jest charakterystyczna ich niezbyt wysoka realność i stałość.

Uczniowie formułowali swoje wypowiedzi, wykonując zadanie egzaminacyjne podczas sprawdzianu pisanego na zakończenie klasy szóstej szkoły podstawowej w 2005 roku. Było to zadanie tzw. otwarte rozszerzonej odpowiedzi. Ten typ zadania traktuje się jako rozwiniętą, wieloelementową i odpowiednio uporządkowaną odpowiedź w postaci słownej, w postaci złożonych wyrażeń matematyczno-fizycznych, reakcji chemicznych, schematów, procesów lub wykonania kilku operacji według planu (Niemierko 1999).

Badania przeprowadzono w kwietniu 2005 r. wśród uczniów z upośledzeniem umysłowym w stopniu lekkim, uczęszczających do szkół specjalnych (182 uczniów) i masowych (263 uczniów). Zebrany materiał został wzbogacony wynikami uczniów klas szóstych szkół ogólnodostępnych (200 uczniów – norma intelektualna). Badania w tej grupie uczniów przeprowadzono w grudniu 2005 i styczniu 2006 roku.

Zadanie uczniów polegało na zredagowaniu wypowiedzi w formie listu do kolegi (lub koleżanki), w którym należało przedstawić swoje zainteresowania. W poleceniu określono, do kogo ma być skierowany list oraz jaki ma być jego temat i czego ma dotyczyć. Uszczegółowienie tematu oraz określenie odbiorcy listu miało na celu pomóc uczniom w wykonaniu zadania. Redagowanie wypowiedzi w formie listu okazało się dla piszących czynnością umiarkowanie trudną według klasyfikacji B. Niemierki.

Na podstawie analizy zebranych prac wszystkie deklaracje uczniów skategoryzowano, wyodrębniając następujące obszary zainteresowań wspólne zarówno dla uczniów niepełnosprawnych intelektualnie w stopniu lekkim uczęszczających do szkół specjalnych, jak i szkół masowych: zainteresowania sportowe, zabawy ruchowe, oglądanie telewizji, korzystanie z komputera, gry komputerowe, majsterkowanie, zainteresowanie zwierzętami, ich hodowlą, czytanie książek, poezji, wierszy, czasopism, zainteresowanie pomocą innym ludziom, zainteresowanie tańcem, muzyką, rysowaniem, kontakt z naturą, kolekcjonerstwo, nauka szkolna, turystyka.

Jednostki upośledzone umysłowo w stopniu lekkim przejawiają zainteresowania różnego rodzaju i nie sposób ich ograniczyć do jednej kategorii. Każda z wymienionych grup zainteresowań jest wewnętrznie złożona i zróżnicowana. Zainteresowania uczniów dotyczą wielu dziedzin, mają szeroki zakres, przy czym większość uczniów dosyć łatwo określa swoje dominujące zainteresowania. Nie stwierdzono istotnych różnic między zainteresowaniami wśród uczniów z lekką niepełnosprawnością umysłową uczęszczających do szkół specjalnych i szkół masowych w zakresie ich treści, zakresu i siły.

Nieznaczne różnice, na korzyść uczniów upośledzonych ze szkół masowych, dotyczyły korzystania z komputera, czytania i podejmowania się opieki nad innymi, natomiast uczniowie ze szkół specjalnych częściej deklarowali zainteresowania kontaktem z naturą. Okazało się, iż zainteresowania sportem i zabawami ruchowymi należą do czołowych zainteresowań tych uczniów. Uczniowie z upośledzeniem w stopniu lekkim interesują się przede wszystkim tym, z czym mogą mieć do czynienia w codziennym życiu, co sprawia im przyjemność i w czym mogą brać aktywny udział. W znacznie mniejszym stopniu deklarują zainteresowanie telewizją i korzystaniem z komputera, jeszcze rzadziej sięgają po książki i prasę, czasami pasjonują się zbieractwem i kontaktem z szeroko pojętą naturą. Wydaje się, że na taką strukturę zainteresowań ogromny i niezaprzeczalny wpływ ma oddziaływanie środowiska społecznego przez dostarczanie, a właściwie brak odpowiednich wzorców dotyczących form i sposobów spędzania czasu wolnego, rozwijania zainteresowań, zaspokajania określonych potrzeb, dostępu do nowych zdobyczy i technologii.

Dzieci upośledzone umysłowo w stopniu lekkim pochodzą bardzo często ze środowisk zaniedbanych. Żyją w rodzinach dotkniętych bezrobociem, patologią społeczną, w trudnych warunkach materialnych. Wypoczynek i czas wolny jest w takich środowiskach rzadko planowany i kontrolowany. Siłą rzeczy realizują takie zainteresowania, na które je stać. Zainteresowania uwarunkowane koniecznością poniesienia pewnych nakładów finansowych mają niewielkie szanse na realizację. Dzieci te mają świadomość ograniczeń, które są ich udziałem, bardzo często ze strony otoczenia społecznego odbierają niekorzystne informacje na temat własnej osoby, kształtując w efekcie negatywny obraz samych siebie. Szczególnie bolesne są dla nich informacje wartościujące o charakterze afektywnym.

Interesująco przedstawia się porównanie wyników analizy prac pisemnych uczniów z grupy kontrolnej z normą intelektualną oraz uczniów niepełnosprawnych umysłowo w zakresie deklarowanych przez nich zainteresowań. Deklarowane przez uczniów z grupy kontrolnej obszary zainteresowań są w swojej strukturze (treść, zakres) takie same, jak wśród uczniów z upośledzeniem umysłowym w stopniu lekkim i doskonale wpisują się w wyodrębnione kategorie.

Zasadnicze zróżnicowanie, jakie występuje między uczniami z grupy kontrolnej a uczniami z lekką niepełnosprawnością umysłową w zakresie zainteresowań, dotyczy przede wszystkim siły tych zainteresowań. Uczniowie z normą intelektualną deklarują znacznie większe zainteresowanie korzystaniem z komputera, grami komputerowymi, tańcem, muzyką, rysowaniem, czytaniem książek, poezji, wierszy, czasopism, hodowlą zwierząt czy oglądaniem telewizji. Natomiast istotnie słabiej od uczniów z upośledzeniem umysłowym preferują zainteresowanie zabawami ruchowymi (berek, rolki, rower). Pozostałe zainteresowania zarówno w grupie właściwej, jak i kontrolnej są porównywalne pod względem swojej struktury. Zastanawiający jest fakt bardzo niskiego poziomu zainteresowań tzw. szkolnych, uznawanych przez uczniów z obu grup za mało atrakcyjne.

Ogromny wpływ na jakość życia jednostki wywiera umiejętność zagospodarowania czasu wolnego, warunkująca prawidłowe funkcjonowanie jednostki w rzeczywistych sytuacjach życiowych, spełnianie przez jednostkę własnych celów oraz zachowanie zgodności jej zachowań z oczekiwaniami społecznymi. Zainteresowania upośledzonych umysłowo uczniów klas szóstych szkół podstawowych w głównej mierze pozwalają tylko na regenerację psychofizyczną, pozostawiając na uboczu z bardzo różnych, często obiektywnych, przyczyn kwestię uczestnictwa w szeroko pojętej kulturze i korzystania z informacji. Bezdyskusyjny wydaje się fakt, iż to uczniowie klas szóstych szkół podstawowych z normą intelektualną w istotnie większym stopniu niż uczniowie z niepełnosprawnością umysłową mają szansę na osiągnięcie odpowiedniego poziomu kompetencji społecznych.

W zależności od rodzaju zainteresowań można mówić także o różnym stopniu możliwości współudziału w ich realizacji innych osób. Uczniowie ze szkół masowych (norma intelektualna) na porównywalnie wysokim poziomie deklarują realizację swoich zainteresowań zarówno w gronie kolegów, jak i samodzielnie, różniąc się istotnie w tym względzie od uczniów z upośledzeniem umysłowym w stopniu lekkim, którzy najbardziej akcentują towarzystwo kolegów jako warunek spełniania ich zainteresowań. W najmniejszym stopniu w obu grupach jako współrealizatorzy deklarowanych zainteresowań są wymieniani członkowie rodziny.

Na uwagę zasługuje fakt, iż zainteresowania deklarowane przez uczniów z niepełnosprawnością umysłową w stopniu lekkim oraz z normą intelektualną są w znacznej większości realizowane w miejscu zamieszkania i prawie w 100% te deklaracje można uznać za wysoce realne, odnoszące się do prawdziwej rzeczywistości będącej ich udziałem i bez tendencji do pokazywania się w lepszym, korzystniejszym świetle.

Na podstawie przeprowadzonych pod kątem ich zainteresowań badań uczniów z niepełnosprawnością umysłową w stopniu lekkim i z normą intelektualną, uczęszczających do klas szóstych szkół podstawowych specjalnych i ogólnodostępnych, można stwierdzić, że nie zarejestrowano istotnych różnic między zainteresowaniami wśród uczniów z lekką niepełnosprawnością umysłową uczęszczających do szkół specjalnych i szkół masowych pod względem ich treści, zakresu i siły. Deklarowane przez uczniów z normą intelektualną obszary zainteresowań są w swojej strukturze (treść, zakres) takie same jak wśród uczniów z upośledzeniem umysłowym w stopniu lekkim. Występuje natomiast zasadnicze zróżnicowanie między uczniami z normą intelektualną a uczniami z lekką niepełnosprawnością umysłową co do siły tych zainteresowań.

Uczniowie z normą intelektualną deklarują znacznie silniejsze zainteresowanie korzystaniem z komputera, grami komputerowymi, tańcem, muzyką, rysowaniem, czytaniem książek, poezji, wierszy, czasopism, hodowlą zwierząt czy oglądaniem telewizji, realizując tym samym potrzeby korzystania z informacji i uczestniczenia w szeroko pojętej kulturze. Realizacja zainteresowań uczniów klas szóstych szkół podstawowych upośledzonych umysłowo pozwala głównie na zaspokajanie potrzeby regeneracji psychofizycznej.

Stwierdzono bardzo niski poziom zainteresowań tzw. szkolnych, uznawanych przez uczniów z obu grup za mało atrakcyjne. Uczniowie ze szkół masowych (norma intelektualna) na porównywalnie wysokim poziomie deklarują realizację swoich zainteresowań zarówno w gronie kolegów, jak i samodzielnie. Uczniowie z upośledzeniem umysłowym w stopniu lekkim najbardziej akcentują towarzystwo kolegów, jako warunek spełniania ich zainteresowań. Rodzina jako współrealizator deklarowanych zainteresowań jest wymieniana przez uczniów z obu grup na końcu.

Spośród wielu czynników wpływających na rozwój zainteresowań – od dostępu do nowych zdobyczy cywilizacji i kultury, przez rozwijające środowisko społeczne i oddziaływania edukacyjne po indywidualne zdolności – tylko niektóre z nich, z wiadomych powodów i to w ograniczonym zakresie, kształtują zainteresowania uczniów z niepełnosprawnością umysłową. Panuje przekonanie, że dzieci i młodzież z niepełnosprawnością intelektualną w stopniu lekkim, korzystając z czasu wolnego, nie są w stanie go pożytecznie i racjonalnie wykorzystać, aby kształtować i w pełni zaspokajać swoje zainteresowania.

Ponieważ zainteresowania i aspiracje życiowe jednostki stanowią bardzo istotny element jej struktury psychicznej i mają wielką wartość rehabilitacyjną, istnieje bardzo pilna potrzeba, aby stworzyć uczniom niepełnosprawnym umysłowo w stopniu lekkim optymalne warunki do efektywnego rozwijania i kształtowania trwałych zainteresowań, szczególnie dzięki odpowiednio projektowanej, systematycznej pracy dydaktyczno-wychowawczej.


Czesław Jarosz
Łomża