Czytelnictwo a biblioterapia

W rozważaniach na temat biblioterapii ważne jest rozróżnienie między biblioterapią rozwojową (czytelnictwem) a biblioterapią kliniczną. Biblioterapia rozwojowa odwołuje się do teoretycznych podstaw pedagogiki, a kliniczna bazuje na dorobku teoretycznym psychiatrii i psychologii. Biblioterapia rozwojowa czerpie wzory z dorobku teorii wychowania, teoretycznych ustaleń na temat ogólnych i szczegółowych zasad i metod rewalidacji; istotne znaczenie ma też teoretyczny dorobek w zakresie prawideł rozwoju psychoruchowego, etiologii i symptomatologii jego zaburzeń oraz ich terapii. Teoretycznych uzasadnień szuka się też w teoriach uczenia się, nauce hierarchii potrzeb, w dyskursach na temat dysonansu poznawczego oraz procesach dotyczących dynamiki grupowej.

Specyfiką diagnozy biblioterapeutycznej jest uwzględnienie poziomu kompetencji i typu preferencji czytelniczych pacjentów, ustalenie poziomu recepcji literatury, pojmowania znaczeń, postrzegania związków między lekturą a własnym doświadczeniem, umiejętności konkludowania i tworzenia uogólnień. Zajęcia biblioterapeutyczne opierają się na rozwiązaniach psychoterapii indywidualnej i grupowej, włączając w to pedagogikę zabawy i dramy, socjoterapię, zasady organizacji i metodyki czytelnictwa oraz nauczania języka polskiego.

Materiałem biblioterapeutycznym mogą być wydawnictwa zwarte i periodyczne w formie typograficznej, wydawnictwa systemu Braille’a lub w formie książki mówionej, wydawnictwa o druku powiększonym, publikacje ze znakami języka migowego, komiksy, książki-zabawki, kasetowe nagrania odgłosów akustycznych, nagrania muzyczne, karty do nauki czytania, zabawki edukacyjne i gry dydaktyczne, filmy, programy komputerowe, oryginały lub reprodukcje dzieł sztuki, przedmioty użytkowe, utwory i wyroby artystyczne wykonywane przez uczestników terapii. Dobór materiału jest uwarunkowany diagnozą i celami postępowania.

Techniki biblioterapeutyczne polegają na indywidualnym lub grupowym czytaniu tekstów, zależnie od przyjętych celów terapeutycznych, np. integracji grupy, autoprezentacji, ujawnienia stanów emocjonalnych i ich stymulacji, wyzwolenia kreatywności, wspomagania rozwoju psychoruchowego. Zajęcia wymagają od uczestników różnego stopnia aktywności – od biernego słuchania, po ekspresję werbalną w postaci wspomnień, dyskusji na zadany temat, pisanie listów lub wierszy. Uczestników można też włączyć do zajęć plastycznych lub ćwiczeń ruchowych, które pozostają w związku z prezentowaną treścią. I tak, po przeczytaniu całości lub fragmentu utworu, inicjuje się rozmowę na temat bohatera, proponuje zastanowienie się nad alternatywnym przebiegiem zdarzeń lub zakończeniem utworu, zilustrowaniem go lub zainscenizowaniem akcji.  

Efektywność zajęć biblioterapeutycznych zależy od stanu zdrowia pacjenta, tj. rodzaju i nasilenia zaburzeń somatycznych, psychicznych, jego doświadczenia życiowego, stopnia zaspokojenia jego potrzeb, poziomu motywacji, preferencji kulturalnych, intensywności terapii i czasu jej trwania, a także od profesjonalizmu i osobowości terapeuty, zwłaszcza od stopnia więzi między terapeutą a pacjentem. Stosowana metodyka ulega też specjalizacji ze względu na typ uczestnika terapii, który może być osobą z dysfunkcjami sensorycznymi, niepełnosprawną intelektualnie, przewlekle chorą, w wieku podeszłym, niedostosowaną społecznie, uzależnioną, w normie psychosomatycznej, ale znajdującą się w trudnej sytuacji czy też metodyka ta może dotyczyć dzieci z trudnościami w uczeniu się.

Na rynku pojawił się poradnik adresowany do nauczycieli, wychowawców i terapeutów Biblioterapia w praktyce pod redakcją Eweliny J. Koniecznej (wyd. „Impuls” 2005 r.), który może stanowić pomoc w doborze i przeprowadzeniu ćwiczeń. Zawiera on 30 scenariuszy zajęć, opartych na tekstach uwzględniających trudne sytuacje wieku dziecięcego, adolescencji i okresu dojrzałego. Porusza np. takie problemy, jak brak akceptacji w grupie rówieśniczej, trudne okoliczności inicjacji seksualnej, niedostosowanie społeczne, uzależnienia, dylematy aborcji, zdrada małżeńska oraz sprawy ostateczne – nieuleczalna choroba i śmierć. Proponowane do zajęć teksty są zróżnicowane pod względem artystycznym – od profesjonalnych po amatorskie. Dobór zagadnień jest trafny, choć zastrzeżenia może budzić metoda ich prezentacji, omówienia i opracowania.

Autorka proponuje najprostszą technikę pracy biblioterapeutycznej: wspólne czytanie i dyskusja. Po każdym przeczytanym fragmencie tekstu następuje zadawanie pytań. Ma to szczególne odniesienie do etapu identyfikacji z losami i postawą postaci literackiej i homoniczności, tj. odczuwania przyjemności z podobieństw do bohatera. Projekcja sylwetki bohatera literackiego ujawnia prawdziwą naturę irracjonalnych postaw pacjenta, odreagowanie polega na słownym lub czynnym wyrażeniu nagromadzonych emocji wobec bohatera lub autora, a wgląd następuje przez samozapoznanie oraz zrozumienie nowych pojęć, wartości i celów. Biblioterapia ingeruje zatem w cztery sfery funkcjonowania człowieka: intelektualną, społeczną, emocjonalną i zachowania.

Można zadać pytanie: Czy zalecane przez autorkę wspomnianego poradnika odczytanie tekstu literackiego i zadanie związanych z nim pytań jest wystarczające do wyzwolenia przywołanych wyżej stanów psychicznych? Głębsza wiedza o psychospołecznym funkcjonowaniu, np. osób chorych, wskazuje inne – specyficzne dla tej grupy – potrzeby terapeutyczne; zastanawia też krótki czas realizacji ćwiczeń. Pozwolę sobie zasugerować, by przedstawione przez autorkę formy pracy potraktować jako zajęcia wstępne, które powinny być uzupełnione innymi technikami, ugruntowującymi wypracowane poglądy, przekonania i postawy.

Biblioterapia przejęła wprawdzie teorie, hipotezy i metody badań w dużej mierze od innych nauk, ale interdyscyplinarność jest przecież cechą rozwoju współczesnej nauki. Dążności biblioterapii do statusu dyscypliny naukowej musi towarzyszyć troska o poziom merytoryczny publikacji nie tylko teoretycznych, ale nade wszystko metodycznych, ponieważ to one przekładają się bezpośrednio na jakość pracy z pacjentem, którego dobro jest naczelnym nakazem. Rodzi się zatem pod adresem naukowców zajmujących się tą dziedziną wiedzy postulat przygotowywania specjalistycznych publikacji, odnoszących się do postępowania np. z poszczególnymi grupami pacjentów. W pierwszym rzędzie chodzi o dzieci na etapie zintegrowanej edukacji wczesnoszkolnej, wobec których trzeba stosować odrębne metody, wymagające właściwej wiedzy teoretycznej i umiejętności praktycznych.


Małgorzata Czerwińska
Uniwersytet Zielonogórski