Człowiek stygmatyzowany

Termin stigma pochodzi z języka greckiego i oznacza znak, znamię, piętno. Początkowo wyraz miał odniesienie teologiczne, z czasem zaczęto go używać w celu podkreślenia zjawiska społecznej nieakceptacji. Jest więc to wyrażenie o negatywnym znaczeniu używane do określenia „innych” ze względu na ich pochodzenie, religię, obyczaje, zachowanie, posiadane cechy osobiste lub społeczne, wady fizyczne lub psychiczne, które są przez większość nieakceptowane i – w konsekwencji – prowadzą do społecznego wykluczenia. Stygmatyzacja stawia w niekorzystnej sytuacji osoby lub grupy, do których się odnosi, i zwykle polega na spychaniu osobników na dalszy plan, niedostrzeganiu ich pozytywnych cech, a podkreślaniu i wyolbrzymianiu ujemnych. Napiętnowanie uniemożliwia nawiązanie normalnych relacji; jednostka ze stygmatem ma z góry przypisaną kategorię i sfery działania, poza które nie może wykroczyć pod groźbą wykluczenia ze środowiska.

Pod wpływem stygmatyzacji stopniowo zmienia się społeczny wizerunek jednostki, a nawet jej obraz we własnych oczach. Osoby z widocznym stygmatem unikają kontaktów, dążą do ukrycia swojego naznaczenia, podejmują życiowe decyzje poniżej swoich możliwości.  

Stygmat zniekształca widzenie wszystkiego, co może mieć wartość. Jest także niebezpieczny dla drugiej strony: wraz z nasileniem się dyskredytacji nosiciela stygmatu narasta także pustka wokół osoby dyskredytującej, a destrukcyjne skutki wartościowania coraz bardziej godzą w samego sprawcę, bo – chcąc nie chcąc – wchodzi w interakcję z osobą stygmatyzowaną. Z kolei osoba stygmatyzowana, która wcześniej czy później godzi się ze swoją rolą, zaczyna oczekiwać od otoczenia, by jej stygmat uwzględniano w relacjach społecznych i patrzono na jej możliwości przez ten pryzmat. Wszystko staje się więc wypaczone i chore.
Źródło pochodzenia stygmatu ma ogromną rolę w jego wartościowaniu. Poczucie winy z tytułu posiadania stygmatu może być odmiennie wartościowane przez osoby naznaczone i zależy od tego, czy stygmat jest wynikiem pozornej kontroli świadomości, kontroli świadomej czy też całkowicie znajduje się poza kontrolą. Pozorna kontrola świadomości u osób niepełnosprawnych istnieje np. w przypadku tych, którzy ulegli wypadkom nie z własnej winy, świadoma kontrola dotyczy osób, które uległy wypadkom z powodu własnej nieumiejętności czy nieuwagi, a poza własną kontrolą są ludzie urodzeni z uszkodzonymi organami lub kończynami. Na przykład niepełnosprawność, która nastąpiła w chwili przyjścia na świat, znacznie ułatwia przystosowanie się do życia i wejście w interakcje społeczne. W tym przypadku stygmat może być nawet czynnikiem wyzwalającym działania przystosowawcze.

Podobne elementy przystosowawcze występują u osób, u których stan niepełnosprawności jest wynikiem choroby. Oczekiwanie na poprawę lub pogorszenie stanu zdrowia oddziałuje na osobowość chorego. Najbardziej destrukcyjny charakter przybiera stygmatyzacja u ofiar wypadków: ich skutki rzutują na całe życie, zmieniają hierarchię wartości i ogólne spojrzenie na świat. Przez swoje destrukcyjne działanie fałszują obraz rzeczywistości, szczególnie w relacjach społecznych.

Każdy przypadek stygmatyzowania jest inny, inne jest jego źródło. Każdy wychowawca czy nauczyciel powinien z troską spojrzeć na swoją gromadkę podopiecznych, wyłowić ewentualność powstania wykluczenia i w porę rozpocząć odpowiednie zabiegi, by uchronić całą klasę od tej „zarazy” zniekształcającej życie każdej zbiorowości.


Katarzyna Szewetowska
Warszawa