Warunki do rozwoju dziecka

Optymalne warunki do rozwoju w okresie wczesnego dzieciństwa są związane z relacjami dziecka z innymi. W tym okresie dziecku wydaje się, że dorośli znają wszystkie jego pragnienia. Dlatego tak ważną rolę odgrywa postawa dorosłych wobec dzieci, zwłaszcza okazywanie im cierpliwości i miłości. Mały człowiek świadomy tego, iż jego wysiłki są doceniane, stara się doskonalić w tym, co robi. Trzeba oszczędzać dziecku doznań wstydu i uczucia zwątpienia w swoje możliwości. Akceptowanie dziecka przez rodziców, obdarzanie go miłością, czułością i okazywanie wyrozumiałości sprzyja rozwojowi jego osobowości i stwarza mu poczucie bezpieczeństwa.

W takiej postawie jest ukryta stała gotowość do uczestnictwa w życiu dziecka i dawanie mu do zrozumienia, że jesteśmy gotowi poświęcić mu swój czas i zająć się jego sprawami, które są nam również bliskie.

Ważnym momentem w okresie wczesnego dzieciństwa jest pojawienie się mowy. Wraz z mową dziecko odkrywa bowiem bogactwo świata. Rodzice i otaczający dorośli demonstrują teraz swoje myśli oraz wolę i stają się przez to przykładem godnym naśladowania. Dzięki temu u dziecka kształtuje się postępowanie uwzględniające dobro własne zgodne z normami społeczności, do której należy. Na stosunek do wszelkiego rodzaju norm z jednej strony i na dążenie do dobrego samopoczucia z drugiej wpływ mają niewątpliwie pewne stałe wzorce, jakie uruchamiają rodzice, kiedy egzekwują swoje oczekiwania.
Uznanie praw dziecka łączy się z poszanowaniem jego indywidualności przez stwarzanie mu sposobności do dokonywania samodzielnych wyborów. W praktyce oznacza to poszanowanie własności dziecka, przyzwyczajanie go, że pewne przedmioty należą wyłącznie do niego i to ono decyduje o tym, co się z nimi dzieje i kto może z nich korzystać. Dziecko ma prawo do swojego terytorium; jeśli nie jest to samodzielny pokój, to powinien to być przynajmniej kawałek kącika wydzielonego ze wspólnej przestrzeni, w którym będzie się czuło „u siebie”. Przestrzeganie tych podstawowych zasad rozwija w dziecku indywidualność i zapewnia mu poczucie bezpieczeństwa.
 

Oczywiście w relacjach rodzice – dziecko jest też miejsce na wprowadzenie systemu nakazów i zakazów; polega to na łagodnym, ale stanowczym tłumaczeniu dziecku sensu stosowanych norm dla płynnego życia rodzinnego, z których wszyscy korzystają. Rodzice, którzy traktują dziecko podmiotowo i wspierają je w trudnościach, pomagają mu w ten sposób w radzeniu sobie w sytuacji, kiedy jego pragnienie nie może być zaspokojone, np. niemożność posiadania zabawki, którą zobaczyło na wystawie sklepowej.

Osobną sferą przyuczania dziecka do działania według przemyślanego postępowania jest tzw. trening czystości. Polega on na wdrażaniu dziecka do kontroli swoich czynności fizjologicznych. Opanowanie tej dziedziny zachowań sprawia, iż dziecko staje się pewniejsze siebie, a kiedy znajdzie się wśród rówieśników, nie grozi mu wstydliwa sytuacja, która może wpędzić je w kompleksy, a w konsekwencji prowadzić do odrzucenia przez małą społeczność. Ma to oczywiście jeszcze szersze znaczenie, bo prowadzi do wychowania jednostki zdolnej do pojmowania, szanowania i przestrzegania norm życia w grupie, w społeczności, w państwie.

Dość wcześnie, bo przed drugim rokiem życia, rodzi się u dziecka poczucie zawstydzenia. Pociąga to za sobą świadomość wystawienia się na spojrzenia innych, które prowadzi do zażenowania i skrępowania (Erikson). Spada poczucie pewności siebie, gdyż dziecko uświadamia sobie, jak wielu zadań życiowych nie jest w stanie wykonać w porównaniu z dorosłymi lub wykonać ich bez ich pomocy.

Aby nie wpędzać dziecka w zakłopotanie, trzeba uważać, by nadmiernie nie porównywać jego słabych osiągnięć z dokonaniami innych dzieci bądź dorosłych, ponieważ może to ugruntować przeświadczenie o własnej niedoskonałości, a przez to zakłócić dalszy rozwój. Nie zawstydzanie, ale zachęcanie do pokonywania trudności może mu pomóc opanowywać kolejne kroki w poznawaniu świata. A w sprzyjających okolicznościach doświadczenie wstydu należy wykorzystywać, by nie dopuścić do rozwinięcia się ostentacyjnego bezwstydu.

Pamiętajmy, że pochwały dorosłego powodują umocnienie dumy i odwagi dziecka. Dlatego jest wskazane chwalenie dziecka za dobre zachowanie, prawidłowe wykonanie oczekiwanej czynności, za zachowanie ciszy, posprzątanie zabawek czy zaśpiewanie piosenki na życzenie. Jest to równoznaczne z nadaniem społecznego znaczenia jego osiągnięciom.

Aby zrozumieć, na czym polegają optymalne warunki do rozwoju dziecka we wczesnym okresie dzieciństwa, trzeba pamiętać, że dotyczą one różnych płaszczyzn rozwoju: społecznej, emocjonalnej, intelektualnej. Dlatego warto uwzględnić takie aspekty, jak jedność spostrzegania, afektu i działania, rozwój mowy, myślenia, intuicji. W tym okresie świadomość dziecka charakteryzuje jedność między funkcjami motorycznymi a sensorycznymi.

Postawy wobec dziecka	Potrzeby dziecka	Efekty (zyski)
kontrola	koordynacja	bezpieczeństwo
swoboda	tolerancja	autonomia
bliskość	miłość	empatia
przynależność	akceptacja	pewność siebie
twórczość	pochwała	samodzielność
szacunek	poszanowanie	indywidualność

Dziecko wyróżnia siebie spośród rzeczy, którymi operuje i którym przeciwstawia siebie związanego z innymi ludźmi. Powoli dziecko zaczyna „przeciwstawiać własne samodzielne działania działaniom wykonywanym razem z dorosłymi” (Wygotski). Jeśli dorosły, który odgrywa w tym okresie ważną rolę, uwzględni te symptomy rozwojowe dziecka, będzie mógł się przyczynić do wykształcenia u niego takich cech, jak pewność siebie, empatia, poczucie bezpieczeństwa, samodzielność, indywidualność. Biorąc pod uwagę fakt, że zasadniczym czynnikiem prawidłowego rozwoju dziecka w okresie wczesnego dzieciństwa są rodzice, można powiedzieć, że optymalnymi warunkami w tym okresie życia ważnymi dla jego dalszego rozwoju dziecka są:
– akceptacja i miłość w walce ze zwątpieniem i wstydem, co daje w efekcie poczucie kontroli własnego działania, autonomię, ufność;
– szacunek i swoboda w walce z biernością i niesamodzielnością, co skutkuje aktywnością i samodzielnością;
– pochwała i ekspozycja w walce z nieśmiałością i uzależnieniem od dorosłych, co prowadzi do pewności siebie i wzmacnia indywidualność.

Jeżeli małe dziecko nie będzie miało odpowiedniej podstawy do rozwoju sfery emocjonalnej, intelektualnej i społecznej, może nie osiągnąć pełnej autonomii, nie przejdzie na wyższe poziomy myślenia symbolicznego, logicznego itp. Dlatego też faza ta jest decydująca dla proporcji pomiędzy miłością a nienawiścią, współpracą a samowolą, wolnością wyrażania siebie a jej stłumieniem. Z poczucia samokontroli bez utraty poczucia własnej godności wywodzi się trwała życzliwość wobec innych i duma, z poczucia utraty samokontroli i bycia kontrolowanym przez kogoś innego wyrasta utrzymująca się skłonność do zwątpienia i wstydu (Piaget).


Zofia Lesiak
Szkoła Wyższa Psychologii Społecznej w Warszawie