Konsekwencje lęku szkolnego

Wszelkie oddziaływania nauczycieli i wzajemne interakcje, które zachodzą w szkole, a mające na celu realizację procesów dydaktycznych i wychowawczych, określa się jako sytuacje edukacyjne. Sytuacja edukacyjna jest kształtowana przez kontekst edukacyjny, postawę nauczycieli, nastawienie i zachowanie się uczniów w trakcie interakcji edukacyjnych oraz procesy zachodzące w klasie. Wyróżnia się kilka dziedzin, spośród których każda wywiera znaczny wpływ nie tylko na efektywność przyswajania wiedzy i umiejętności, ale także na kondycję psychiczną osób uczestniczących w tych interakcjach. Obszary sytuacji edukacyjnej powinny służyć realizowaniu funkcji wyzwalającej, mającej na celu upodmiotowienie jednostki, oraz funkcji socjalizacyjnej – traktowanej jako zespół działań wspomagających uspołecznienie ucznia.

Częstokroć realizacja zadań edukacyjnych i wychowawczych na terenie szkoły nie przynosi zadowalających rezultatów. Dzieje się tak wtedy, gdy poszczególne składniki sytuacji edukacyjnej zamiast wzmacniać efektywność interakcji edukacyjnych – zaburzają ich przebieg. Dochodzi do paradoksalnej sytuacji: interakcje szkolne w poważnym stopniu ograniczają prawidłowość procesu socjalizacji dziecka, a szkoła staje się jednym z głównych czynników zaburzających jego osobowość. Nie ma w niej miejsca na bezpieczeństwo, które jest niezbędnym warunkiem efektywnego przyswajania wiedzy, stawiane są za to wysokie wymagania, których egzekwowanie często przybiera represyjny charakter, co z kolei sprawia, że aktywność szkolna dziecka jest determinowana motywacją obronną, a nie zadaniową.

Ważnym zadaniem rozwojowym dzieci w wieku szkolnym jest nabywanie kompetencji emocjonalnych. Szkoła – jedno z podstawowych środowisk społecznych oddziałujących na dziecko – powinna stwarzać ku temu jak najlepsze warunki, tym bardziej że stan emocjonalny wywiera znaczny wpływ na efektywność przyswajania wiedzy. Niestety często dochodzi do sytuacji wręcz przeciwnej: konieczność przebywania w szkole i uczestniczenia w interakcjach edukacyjnych staje się dla dziecka źródłem zaburzeń emocjonalnych. Niekorzystne skutki oddziaływań zachodzących w sytuacjach edukacyjnych można rozpatrywać w kontekście psychologicznym: jako związane z pojawianiem się i utrwalaniem stanów lękowych u uczniów. Stany lękowe zaś oddziałują na inne sfery życia dziecka.

Zdaniem J. Łyska (1998) uwarunkowania i przyczyny lęków szkolnych należy rozpatrywać w zależności od wieku ucznia. W przypadku dzieci w wieku wczesnoszkolnym szczególnie istotne są relacje matki z dzieckiem, a wśród nich występowanie takich cech, jak nadopiekuńczość, i brak wzmocnień pozytywnych. Ważne są również przebieg aklimatyzacji do trybu pracy w szkole, inteligencja, specyficzne cechy środowiska rodzinnego oraz stan zdrowia.  

Każdy ze składników sytuacji edukacyjnej może stanowić źródło lęku dziecka w okresie szkolnym. W tym kontekście ważne wydają się takie czynniki, jak liczba i trudność zadań szkolnych, konieczność czynienia postępów w nauce itp. Z psychologicznego punktu widzenia szczególnie istotne jest jednak ukazanie przyczyn omawianego zjawiska w kontekście zachodzących w szkole relacji międzyludzkich, które mogą tworzyć niekorzystny klimat emocjonalny wokół oddziaływań edukacyjnych. Interesujące pod tym względem są relacje między uczniem a nauczycielem oraz zachodzące na terenie szkoły relacje między uczniami. 

          Skutki lęku dla fizycznego, psychospołecznego i szkolnego funkcjonowania dziecka
Relacje interpersonalne

Dla dzieci w wieku szkolnym wychowawcy i nauczyciele powinni stanowić swoisty wzorzec, wpływający na kształtowanie się systemu wartości, postaw i zainteresowań. Niekorzystne oddziaływania zachodzące między uczniem a nauczycielem są szczególnie niepokojącym źródłem fobii szkolnych. Interakcje edukacyjne charakteryzuje duży stopień uzależnienia ucznia od nauczyciela, co może powodować, że nauczyciel drastycznie nadużywa swojej władzy. Lęk może być zatem wywoływany przez konieczność stałego kontaktu z niewłaściwie postępującymi nauczycielami, którzy narażają uczniów na poniżanie, grożenie, krzyki i wymyślanie czy nieadekwatne zwiększanie wymagań. Brak kultury pedagogicznej może być uznany za szczególnie istotny powód zastraszania uczniów i wprowadzania ich w stan lęku.

Warto dodać, że nie wszyscy nauczyciele mają odpowiednie kompetencje psychiczne do pełnienia tej wymagającej roli. Stosunkowo często ujawnia się zbytni rygoryzm w egzekwowaniu wymagań, czemu towarzyszy skłonność do poniżania lub stosowania przemocy werbalnej i fizycznej wobec podopiecznych. Oczywiste jest, że ekspresja podobnych postaw podczas interakcji edukacyjnych może powodować lęk.

Zadania, które pełni nauczyciel w procesie edukacyjnym i wychowawczym, wymagają od niego posiadania nie tylko określonych właściwości psychicznych i umiejętności zawodowych, ale także muszą mieć oparcie w etyce. Za podstawową wartość w systemie etycznym nauczyciela można uznać zdolność do skutecznego dbania o dobro ucznia. Tymczasem rozpowszechnienie postaw cynicznych oraz lekceważący stosunek wobec podopiecznych, a nade wszystko nieumiejętność nawiązywania z nimi właściwych relacji sprawiają, że uczeń nie otrzymuje od nauczyciela prawdziwego wsparcia. Analiza obrazu polskiej szkoły ujawnia związek lęku szkolnego z deficytem ważnej wartości pedagogicznej, jaką jest pozytywny autorytet nauczyciela.

Na rysunku przedstawiono sytuacje, w których brak kompetencji nauczyciela i związana z nim nieefektywność oddziaływań edukacyjnych staje się przyczyną niewłaściwej reakcji nauczyciela, powodujące lęk ucznia, który z kolei wtórnie wzmacnia nieefektywność całokształtu interakcji edukacyjnych. Tym samym dochodzi do szczególnie niekorzystnej sytuacji błędnego koła.

Schemat ten pokazuje, że czynników, które mają ogromny wpływ na pojawiające się niepowodzenia szkolne uczniów przeżywających lęk, należy poszukiwać w niewłaściwych postawach i działaniach nauczyciela. Agresja nauczyciela wobec dzieci mających trudności z przyswajaniem wiedzy świadczy, po pierwsze, o skłonności do przedmiotowego traktowania tych, którzy nie spełniają jego oczekiwań, a po drugie – o jego niskich kompetencjach psychospołecznych. Nie powinno zatem dziwić, że w podobnej sytuacji dzieci reagują lękiem oraz odmową uczestnictwa w interakcjach edukacyjnych.

Atmosfera towarzysząca egzekwowaniu i ocenianiu zdobytych umiejętności jest daleka od doskonałości. Uczniowie czują się w szkole źle, ponieważ żyją w nieustannym lęku przed oceną niedostateczną lub słabszą od tej, której oczekują rodzice i jaką sami pragnęliby otrzymać. Dziecko lękliwe, wezwane przez nauczyciela do tablicy, może mieć trudności z logicznym myśleniem, przypominaniem sobie wiadomości, koncentrowaniem się na temacie odpowiedzi. Do wytworzenia lęku w wyniku kumulowania się niepowodzeń szkolnych może dochodzić u uczniów słabszych, lecz także u prymusów, którzy z kolei żyją w strachu przed utratą swej pozycji.

W związku z tym warto też zwrócić uwagę na fakt, że źródłem lęku szkolnego są nie tylko niewłaściwe postawy nauczycieli, lecz także instytucjonalny kontekst edukacji, determinujący określone mechanizmy pracy z dziećmi oraz egzekwowania wiedzy. Jeśli głównym wyznacznikiem zdobytych kompetencji staje się ocena, uczeń koncentruje się właśnie na jej uzyskaniu. Mówiąc wprost, przedmiotem zabiegów stają się nie tyle konkretne umiejętności, co pozytywne noty.
Lęk i fobie szkolne są również często determinowane charakterem relacji zachodzących między uczniami. Stosunki panujące w środowisku uczniowskim coraz częściej się opierają na wzajemnej przemocy i agresji. W szkole lub klasie szkolnej powstają rozmaite grupy nieformalne, które w środowisku uczniowskim odtwarzają represyjne wzorce pochodzące z pozaszkolnego świata dorosłych. Przemoc fizyczna lub emocjonalna służy starszym i silniejszym do wymuszania posłuszeństwa na młodszych i słabszych.

Lęk należy do najbardziej destrukcyjnych emocji, mających wpływ zarówno na osobowość dziecka, jak też na jego zachowania społeczne. Skutki lęku w sytuacji edukacyjnej zazwyczaj oddziałują nie tylko na teraźniejszą sytuację ucznia, lecz mogą mieć znaczny wpływ na jego przyszłe życie. Rozwój zaburzeń lękowych związanych z sytuacją edukacyjną może prowadzić do powstania fobii szkolnej. Jest to złożone pojęcie, uwzględniające szereg aspektów psychologicznych, psychiatrycznych, pedagogicznych i socjologicznych. Fobia szkolna jest określana jako zróżnicowany pod względem etiologicznym zespół będący formą nerwicy lękowej, której głównym objawem jest obawa przed uczęszczaniem do szkoły. W trakcie pobytu w szkole oraz w czasie poprzedzającym udanie się do szkoły u dziecka występują liczne przejawy lęku. Fobia szkolna i związane z nią stany lękowe mogą mieć zróżnicowane nasilenie, a co za tym idzie – zróżnicowane są też ich konsekwencje.

Zadania dla psychologa

Lęk ucznia można traktować jako wtórny skutek niewłaściwych więzi nauczyciela z uczniem – zarówno w kontekście zadań dydaktycznych, jak i w sferze emocjonalnej. Według Anna Brzezińskiej (2002), by przebieg interakcji edukacyjnych uzyskał właściwą formę i sprzyjał osiąganiu celów rozwojowych u dzieci, należy uwzględniać rozwojowe potrzeby ucznia, co wymaga twórczego podejścia do pracy z dziećmi, przejawiającego się przede wszystkim w rozwijaniu i stymulowaniu ich aktywności. Uwzględniając te zalecenia, psychologowie powinni podejmować działania mające na celu zmianę stosunku nauczycieli do pracy z wychowankami, co w konsekwencji mogłoby ograniczyć liczbę czynników stresowych i lękotwórczych oddziałujących w interakcjach edukacyjnych.

Można przyjąć, że wywołujące lęk postawy nauczycieli są w dużej mierze uwarunkowane bezsilnością tych ostatnich oraz brakiem empatii wobec podopiecznych; innymi słowy – negatywny stosunek do dzieci stanowi rodzaj reakcji na własne niepowodzenia w pracy pedagogicznej. W takim przypadku zadanie psychologa mogłoby w pierwszym etapie polegać na uświadomieniu nauczycielowi, że przejawianie agresji i przemocy jest nieodpowiednim oraz nieskutecznym sposobem radzenia sobie z własnymi słabościami. Oczywiście jest to zadanie trudne, wymagające przełamania oporu nauczyciela, który z początku nie będzie zapewne skłonny do uznania swych ograniczeń. Istotne jest także, by nauczyciel zrozumiał, że działania oparte na agresji i przemocy mogą powodować u dzieci lęk i cierpienie.

W dalszej kolejności ważne byłoby ukazanie nauczycielowi destrukcyjnych skutków jego represyjnej postawy dla kształtu relacji z uczniami. Istotne jest zatem przerwanie mechanizmu błędnego koła przez obnażenie faktu, że oparte na przemocy relacje międzyludzkie są pozbawione przyszłości, a wzbudzanie lęku nie jest właściwym sposobem budowania autorytetu.

Dziecko z fobią szkolną psycholog powinien poddać terapii, nastawionej na likwidację objawów zaburzeń i rozwiązanie problemów emocjonalnych mających tło lękowe. W przypadku przewlekłych stanów lękowych wskazana jest terapia z udziałem rodziców. Psycholog może także prowadzić działania profilaktyczne, ucząc dzieci i ich rodziców, w jaki sposób radzić sobie z przyczynami i objawami lęku.

Konsekwencje lęku szkolnego dotyczą fizycznego, psychicznego i społecznego obszaru funkcjonowania dziecka. Psycholog edukacji powinien w swej pracy podejmować działania zarówno wobec nauczycieli, jak i uczniów. Czynności psychologa edukacji powinny się koncentrować – w zależności od potrzeb – na interwencji bezpośredniej lub działaniach profilaktycznych i uświadamiających. Szczególnie ważnym zadaniem dla psychologa jest praca z nauczycielami mającymi skłonność do przejawiania przemocy.

Warto podkreślić, że wyzwaniem dla psychologa edukacji jest także swoiste humanizowanie całokształtu stosunków panujących w szkole. Istotne jest, aby strony bezpośrednio zaangażowane w sytuację edukacyjną uświadomiły sobie korzyści wynikające ze wzajemnej współpracy. Ujmując problem w sposób najbardziej ogólny, należy stwierdzić, że zasadnicze zadanie psychologa edukacji polega na profilaktyce i czynnym przeciwdziałaniu wszelkim uwarunkowaniom, w wyniku których dziecięcy lęk przed sytuacją edukacyjną będzie się przekształcać w lęk przed społeczeństwem.


Aleksandra Plewińska
Uniwersytet im Adama Mickiewicza w Poznaniu