Zbadaj umiejscowienie poczucia kontroli

Z prostych obserwacji wynika, że człowiek od najmłodszych lat zaspokaja swoje potrzeby dzięki różnym zachowaniom, które są przez otoczenie wzmacniane nagradzaniem lub karaniem. Z biegiem czasu wzrasta oczekiwanie, że w przyszłości po takim samym zachowaniu będą następowały takie same wzmocnienia. I tak, w pewnych warunkach jednostka ma kontrolę nad wzmocnieniami, a rezultaty jej działań zależą od jej sprawności w dążeniu do osiągnięcia celu, a kiedy indziej nie ma żadnego wpływu na wzmocnienia, a rezultaty mogą zależeć od innych osób bądź też od czynników losowych.

Aby przewidzieć zachowanie danego osobnika, istotne jest poznanie, jak postrzega on sytuację oraz jakie nadaje jej znaczenie. Według J. Rottera jeśli jednostka uważa, że dane wzmocnienia są zależne od niej samej, wtedy ten rodzaj pojmowania związku między zachowaniem a jego następstwami określa się jako poczucie kontroli wewnętrznej. Jeżeli natomiast jednostka spostrzega, że w danym działaniu występuje wzmocnienie, które nie jest w całości uzależnione od jej działań i odbiera je jako skutek szczęścia lub pecha (coś, co zostało narzucone), wtedy mamy do czynienia z człowiekiem, którego cechą jest zewnętrzne poczucie kontroli.

Dla małego dziecka, które całkowicie jest zależne od rodziców, to oni są źródłem wszelkich wzmocnień. W tym okresie w ukształtowaniu wewnętrznego poczucia kontroli dziecka istotną rolę będą odgrywały takie postawy rodziców, jak ochraniająca, akceptująca, serdeczna. Tu tryska źródło pozytywnych doznań dziecka, które wpływają na jego wyższą samoocenę oraz wzmacniają wiarę we własne siły. Dzięki temu pojawia się u dziecka tendencja do uwewnętrznienia kontroli nad następstwami zachowania, a przede wszystkim nad sukcesami.  

Z biegiem czasu następuje obiektywny wzrost możliwości dziecka. Źródłem wzmocnień stają się wtedy w mniejszym stopniu rodzice, a rośnie znaczenie rówieśników, opiekunów ze szkoły czy też innych członków rodziny. Na kształtowanie się wewnętrznego poczucia kontroli silniej wpływają postawy pozwalające na większą samodzielność. Postawy rodziców umożliwiają dziecku większą swobodę i dają szansę samodzielnego rozwiązywania różnych zadań i radzenia sobie w nowych sytuacjach życiowych. Pozwala to na ukształtowanie się przekonania o wpływie własnego działania na następstwa.

Badania dowodzą, że zachodzi korelacja między stopniem poczucia kontroli a inteligencją: osoby osiągające wysokie wyniki w testach inteligencji częściej odznaczają się wewnętrznym poczuciem kontroli w porównaniu z osobami o niższym poziomie inteligencji. Wynika z tego, że pomiędzy poczuciem lokalizacji kontroli a inteligencją zachodzi sprzężenie zwrotne: im jest wyższy iloraz inteligencji, tym skuteczniejsze działanie i tworzenie się wewnętrznego poczucia kontroli, a im bardziej jest się bliskim tego stanu (do określonych granic), tym większa jest motywacja do wzmożonego wysiłku intelektualnego. Według R.Ł. Drwala (1978) niewielkie korelacje mogą zachodzić również pomiędzy wewnętrznym poczuciem kontroli a aprobatą. Ale kiedy bada się stopień lęku i niepokoju, osoby o wyższym poziomie wewnętrznego poczuciu kontroli uzyskują niższe wyniki; może być to wyrazem złego przystosowania emocjonalnego.

Zachodzi też związek między poczuciem lokalizacji kontroli a osiągnięciami szkolnymi; stwierdzono, że dzieci o wewnętrznym poczuciu kontroli osiągają lepsze oceny w szkole w porównaniu z dziećmi o zewnętrznym poczuciu kontroli. Nadto dzieci o wewnętrznym poczuciu kontroli więcej czasu poświęcają na zadania domowe oraz są bardziej wytrwałe w rozwiązywaniu problemów.

Badając uczniów klas V-VIII w celu określenia ich przekonań o możliwości wpływania na własne oceny, wykazano, że największe nasilenie poczucia kontroli wewnętrznej wystąpiło w odniesieniu do zadań, które opisywały sytuacje odnoszenia sukcesu przez ucznia. Z kolei zewnętrzne poczucie kontroli pojawiało się w sytuacji porażki, gdy uczeń otrzymywał złą ocenę. Porównując uczniów najlepszych i najsłabszych, stwierdzono, że pomiędzy tymi grupami zachodzą istotne różnice statystyczne w zakresie umiejscowienia poczucia kontroli. Może być tak, że uczniów o inteligencji ponadprzeciętnej, mimo to osiągających niskie wyniki w nauce, częściej charakteryzuje zewnętrzne umiejscowienie poczucia kontroli. Natomiast uczniowie przeciętni, osiągający dobre wyniki, mają wewnętrzne poczucie kontroli.

Badania, których wyniki przytoczyłam, przeprowadziłam wśród młodzieży gimnazjalnej o wybitnych uzdolnieniach intelektualnych oraz ich rówieśników, którzy stanowili grupę kontrolną. Celem badań była próba określenia umiejscowienia źródła kontroli, jakie może cechować uczniów zdolnych, jak również próba przedstawienia różnic, jakie mogą zachodzić ze względu na płeć badanych osób.

W celu określenia umiejscowienia źródła kontroli wykorzystano kwestionariusz „Delta” zaproponowany przez R.Ł Drwala. Dotyczy on ogólnych przekonań o możliwości kontrolowania własnego losu w codziennych sytuacjach. Jest przeznaczony do badania młodzieży szkół podstawowych i średnich oraz studentów. Składa się z 24 stwierdzeń wskazujących na przekonanie o umiejscowieniu wewnętrznego lub zewnętrznego poczucia kontroli oraz skali kłamstwa.

Badaniami objęto 64 uczniów w wieku 15-16 lat (III klasa) z trzech szkół gimnazjalnych w Łodzi. Miały one trzy etapy: pierwszym to była wstępna selekcja uczniów zdolnych na podstawie wskazania nauczycieli, wychowawców i dyrektora szkoły, opierająca się przede wszystkim na wysokich wynikach uzyskiwanych przez ucznia. Drugi etap polegał na przeprowadzeniu badania za pomocą testu Ravena w celu wyodrębnienia jednostek o wybitnych zdolnościach intelektualnych. Etap trzeci to badanie za pomocą kwestionariusza „Delta”. Wyniki badań pozwalają stwierdzić, że gimnazjaliści osiągający wysokie wyniki w testach uzdolnień intelektualnych odznaczają się wewnętrznym umiejscowieniem źródła kontroli.

Ciekawe jest również to, że wewnętrzne umiejscowienie poczucia kontroli jest wyższe u zdolnych chłopców niż u dziewcząt. Można zatem stwierdzić, że to właśnie chłopcy mają większą potrzebę osiągnięć, skłonność do dominacji, wytrwałość oraz dobre samopoczucie i akceptację.


Magdalena Olempska
Uniwersytet im. Marii Curie-Skłodowskiej w Lublinie


Bibligrafia
1. R.Ł. Drwal, „Poczucie kontroli jako wymiar osobowości – podstawy teoretyczne, techniki badawcze i wyniki badań” [w:] L. Wołoszynowa (red.) Materiały do nauczania psychologii, t. III, PWN 1978.
2. R.Ł. Drwal, „Opracowanie kwestionariusza „Delta” do pomiaru poczucia kontroli, „Studia Psychologiczne”, t. XVIII/1, 1979 [w:] R.Ł. Drwal (red.), „Techniki kwestionariuszowe w diagnostyce psychologicznej”, UMCS, Lublin.
4. D. Ochojska, M. Słowik, „Poczucie kontroli u uczniów o inteligencji ponadprzeciętnej osiągających niskie wyniki w nauce”, [w:] M. Radochański (red), Osobowość a wyniki w nauce. Osobowościowe determinanty niskich osiągnięć szkolnych uczniów o inteligencji ponadprzeciętnej, Rzeszów 1993.
5. B. Szmigielska, „Pomiar poczucia kontroli nad ocenami szkolnymi u uczniów klas
V-VIII”, „Psychologia Wychowawcza”, nr 1/1983.