Środowiskowe hufce pracy

Charakter zewnętrzny – jest wynikiem pochodzenia rodzinnego, narosłych trudności szkolnych lub nieprzychylnego otoczenia rówieśniczego. Niedostosowanie społeczne jest wyrazem trudności jednostki, która znalazła się w sytuacji niedopasowania do norm i uznanych społecznie wartości, a objawia się w jej antyspołecznym nastawieniu lub negatywnych i nieadekwatnych reakcjach na wymagania i nakazy zawarte w przypisanych jej rolach.

O takich dziewczynach i chłopcach myślano, kiedy przed 45 laty powoływano ochotnicze hufce pracy. OHP to działająca instytucja państwowa, której naczelnym zadaniem jest edukacja, wychowanie i socjalizacja młodzieży. Dotychczasowa służba państwu i społeczeństwu, niezależnie od panującego systemu politycznego i układu społeczno-gospodarczego, oraz osiągnięcia w pracy z młodzieżą potwierdzają celowość i zasadność podejmowanych przez OHP działań, natomiast współpraca z europejskimi jednostkami o podobnych charakterze buduje mocną pozycję OHP w jednoczącej się Europie.

Podmiotem działań OHP są trzy grupy młodzieży: pierwsza, dla której OHP jest szansą na otrzymanie wykształcenia i zawodu, wywodzi się z rodzin dysfunkcjonalnych, niedostosowanych społecznie lub patologicznych; w OHP naukę podejmuje rocznie ponad 30 tysięcy młodych ludzi. Druga grupa to absolwenci szkół ponadpodstawowych, mający kwalifikacje zawodowe, jednakże zagrożeni bezrobociem. Trzecią grupę stanowi młodzież ucząca się, która w czasie wolnym od nauki, najczęściej w wakacje, pragnie podjąć pracę zarobkową.

Obecnie, w ramach realizowanego przez OHP programu funkcjonują 132 hufce pracy, 69 środowiskowe hufce pracy, 26 ośrodków szkolenia i wychowania, 49 centrów edukacji i pracy młodzieży, 1 Europejskie Centrum Kształcenia i Wychowania w Roskoszy, 9 centrów kształcenia i wychowania, 32 ośrodki szkolenia zawodowego, 49 młodzieżowych biur pracy i 68 ich filii, 113 klubów pracy oraz 36 gospodarstw pomocniczych. Od 1 września 2004 r. OHP stały się jedyną instytucją rynku pracy, która przyjmuje wnioski o zawarcie umów dotyczących refundacji z funduszu pracy wynagrodzeń młodocianych.  

Wśród zadań stojących przed OHP wymienia się m.in. zapobieganie degradacji kulturowej tysięcy młodych dziewcząt i chłopców przez umożliwienie im zdobycia kwalifikacji zawodowych, planowanie i organizację środowisk wychowawczych przez tworzenie centrów kształcenia i wychowania, ośrodków szkolenia i wychowania, hufców środowiskowych, młodzieżowych biur pracy oraz klubów pracy. W tych ośrodkach sprawowana jest opieka, podejmowane są także działania z zakresu profilaktyki i resocjalizacji uczestników OHP, jak również młodzieży pozostającej poza strukturami hufców, organizacji kursów i szkoleń zawodowych dostosowanych do potrzeb rynku pracy, organizacji poradnictwa zawodowego, pośrednictwa pracy oraz krótkoterminowego zatrudnienia uczniów szkół ponadpodstawowych i studentów.

Podstawowymi jednostkami organizacyjnymi OHP, odpowiedzialnymi za realizację celów związanych z wychowaniem, kształceniem i zatrudnieniem młodzieży, są hufce pracy. Mają one za zadanie pomóc młodzieży w uzyskaniu i podwyższaniu wiedzy ogólnej oraz kwalifikacji zawodowych we współdziałaniu z pracodawcami. Hufce organizują zatrudnienie młodych ludzi pozostających bez pracy, a także zajmują się wychowaniem i resocjalizacją młodzieży zagrożonej i niedostosowanej społecznie. W hufcach młodzież poddana jest działaniom profilaktycznym, diagnostycznym, terapeutycznym, zdobywa wykształcenie ogólne i zawodowe, otrzymuje możliwość podwyższenia kwalifikacji zawodowych i przekwalifikowania.

Hufce pracy współpracują z rodzinami, szkołami, placówkami wychowawczymi, ośrodkami pomocy społecznej, sądami, pracodawcami, poradniami psychologiczno-pedagogicznymi w celu ułatwienia integracji młodzieży ze środowiskiem. Jest to najstarsza forma działalności OHP umożliwiająca uczestnikom uzupełnienie wykształcenia i zdobycie zawodu przez edukację w gimnazjach dla dorosłych, zasadniczych szkołach zawodowych, a także przez różnego rodzaju kursy.

W ramach hufców pracy działają hufce środowiskowe, skierowane do konkretnych grup młodzieży, dostosowane do ich potrzeb. Modelowy hufiec środowiskowy składa się z grup wychowawczych, grup zajęciowych, młodzieżowego biura pracy, filii ośrodka szkolenia zawodowego, kuratorskiego ośrodka pracy z młodzieżą oraz sekcji i kół zainteresowań. Obecnie funkcjonuje 201 hufców pracy, w tym 69 to hufce środowiskowe.

Wychowankowie ŚHP w dużej mierze pochodzą z rodzin niewydolnych wychowawczo, niepełnych, pozostających w trudnej bądź bardzo trudnej sytuacji materialnej, dotkniętych długotrwałym bezrobociem, różnymi formami patologii społecznych (alkoholizm, przestępczość, narkomania). Dysfunkcje w zakresie niezaspokajania potrzeb psychicznych dzieci – miłości, uznania, akceptacji, bezpieczeństwa, stabilizacji) oraz atmosfera wychowawcza panująca w rodzinach tych nieletnich wywarła i nadal wywiera niewątpliwy wpływ na ich osobowość, postawy i zachowania. Negatywne wzory stosunków międzyludzkich, rozbicie rodziny, brak więzi między jej członkami, a nierzadko również niekorzystne wzorce alkoholizmu, agresji i przemocy powodują, iż dzieci i młodzież wychowywana w takich środowiskach szuka akceptacji i poczucia bezpieczeństwa poza rodziną, m.in. w rówieśniczych grupach nieformalnych.

Moment, kiedy młodzi ludzie trafiają do hufców, poprzedzony jest wieloma niepowodzeniami szkolnymi. Sytuacja taka spowodowała powstanie niechęci, a nawet fobii szkolnej oraz zaburzeń w zachowaniu objawiających się wulgaryzmami w słownictwie, piciem alkoholu, paleniem papierosów, wagarami, włóczęgostwem, braniem narkotyków czy ucieczkami z domu. Postępujący proces demoralizacji tych młodych ludzi doprowadził do poważnych zaburzeń w dostosowaniu społecznym, a nawet do popełnienia czynu karalnego.

Trudności w utrzymaniu się w szkołach są najczęściej skutkiem nagminnych wagarów, niskich ocen, niepodporządkowania się normom szkolnym oraz zaburzonym kontaktom z otoczeniem. Założenie, iż trudności w nauce wiążą się z opieszałością ucznia i jego niezdolnością do nauczania w normalnym terminie, a wiążące się z tym niepowodzenie jest nieuchronne, często powodują wykluczenie naznaczające młodego człowieka na całe życie.

Utwierdzenie w przekonaniu, iż niemożliwe jest ponowne włączenie młodego człowieka do systemu edukacyjnego, kiedy już raz doświadczył w nim niepowodzenia, z jednoczesnym brakiem oparcia w rodzinie z różnych przyczyn niespełniającej swoich funkcji oraz deficytem konstruktywnych sposobów radzenia sobie z trudnościami oraz umiejętności rozwiązywania roblemów, powodują załamanie się poczucia własnej wartości i utratę tożsamości. W przełomowym okresie, jakim jest wchodzenie w dorosłość, nie tylko niemożliwe staje się odnalezienie odpowiedzi na szczególnie istotne dla każdego człowieka pytania: „Kim jestem?” i „Jaka jest moja wartość?”, ale podważony zostaje w ogóle sam sens ich postawienia.

Naprzeciw potrzebom takiej właśnie młodzieży wychodzi instytucja środowiskowych hufców pracy, które są odbiciem zarówno problemów współczesnej cywilizacji, jak i charakterystycznego dla Polski okresu transformacji systemowych. Zaniedbani przez środowiska, w których przyszło się im wychowywać, doświadczeni traumatycznymi przeżyciami rodziny, dotknięci szkolnymi niepowodzeniami, zagrożeni demoralizacją albo już zdemoralizowani uczestnicy Środowiskowego Hufca Pracy są niemałą częścią dorastającego pokolenia. Poznanie ich aspiracji, systemu wartości czy opinii o otaczającej i przyszłej rzeczywistości społecznej wydaje mi się ważnym problemem. Przybliża nam przecież obraz tego pokolenia, pozwalając na takie sterowanie aktualnymi zmianami, by zwiększać jego szanse rozwojowe, edukacyjne i zawodowe. Z drugiej zaś strony może być punktem wyjścia do formułowania prognoz dotyczących tego, jakie będzie nasze społeczeństwo w przyszłości.

Stwierdza się ogólnie, że młodzież trafiająca do Środowiskowego Hufca Pracy to dzieci trudne, wykolejone czy zdemoralizowane i dlatego muszą się uczyć w hufcu, ale postrzeganie powodów znalezienia się w nim przez samych młodych ludzi różni się od tych stereotypowych poglądów.

U większości młodzieży trafiającej do hufca pracy stwierdza się objawy fobii, czasem nawet agresji szkolnej. Młodzi ludzie przy pierwszym kontakcie z nauczycielem i wychowawcą ŚHP werbalizują swoją niechęć do nich. Tym samym zakładają, że kontakt uczeń – nauczyciel to ciągła walka, próba sił, a nie partnerstwo skierowane na ucznia jako na podmiot oddziaływań wychowawczych.

Tak więc do Środowiskowego Hufca Pracy trafia przeważnie młodzież zaniedbana, zdemoralizowana, doświadczona traumatycznymi przeżyciami rodzinnymi, dotknięta szkolnymi niepowodzeniami, o zmniejszonych w stosunku do swoich rówieśników szansach życiowych. Niska motywacja do zmiany swojej sytuacji, niewiara w sensowność podejmowania wysiłku, pojawiające się postawy roszczeniowe, a niejednokrotnie rozwinięty syndrom wyuczonej bezradności powodują, iż praca z takim młodym człowiekiem wymaga przede wszystkim uruchomienia jego wewnętrznej motywacji do działania, zapewnienia mu poczucia bezpieczeństwa i akceptacji i dopiero na tej podstawie – podejmowanie działań zmierzających do „prostowania” zaburzeń w zachowaniu, przywrócenia mu wiary w możliwość osiągnięcia sukcesu szkolnego, zdobycia zawodu i podjęcia pracy.

ŚHP oferują tej młodzieży swą pomoc w powrocie do społeczeństwa, w przystosowaniu się do nowej rzeczywistości, dając niejednokrotnie ostatnią szansę ukończenia szkoły i zdobycia kwalifikacji na poziomie wystarczającym, by funkcjonować w systemie społecznym jako pełnowartościowa jednostka.

Działają też projekty finansowane ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego, np. 15 grudnia 2005 roku zakończyła się druga edycja programu „Edukacja kluczem do przyszłości”; działaniami projektu objętych zostało 6200 młodych osób w wieku 15-24 lata, a pozyskana na jego realizację kwota przekroczyła 29 milionów złotych. Głównym celem projektu była aktywizacja społeczna i zawodowa młodzieży zagrożonej wykluczeniem społecznym przez powrót do systemu edukacyjnego, zdobycie zawodu oraz usamodzielnienie się. Bezpośrednio zaś przeprowadzone działania służyły wsparciu młodzieży w takich obszarach edukacji nieformalnej i wychowania, jak udzielanie wszelkiego rodzaju usług z zakresu poradnictwa, pomoc w wyborze kierunków kształcenia przez udostępnienie usług doradczych w dziedzinach informacji zawodowej, przeszkolenie młodzieży w zawodach poszukiwanych na rynku pracy, stosownie do ich zainteresowań i możliwości, kształtowanie umiejętności i postaw niezbędnych do skutecznego poruszania się po rynku pracy oraz przede wszystkim pomoc w uzyskaniu wykształcenia zawodowego. Młodzież uczestnicząca w projekcie miała również okazję zdobyć umiejętność obsługi komputera oraz poznać podstawy języka angielskiego lub innego.

Środowiskowe hufce pracy ciągle wiązane są z dawnym, socjalistycznym modelem junackich hufców pracy; obecnie prawie są nieznane, pomijane i często bagatelizowane. Dla wielu tysięcy zagubionych i niepotrafiących odnaleźć się w warunkach nowej rzeczywistości młodych ludzi to właśnie OHP są najczęściej przysłowiową ostatnią deską ratunku. Szansą na odnalezienie właściwej życiowej drogi, dającej nadzieję na lepszą przyszłość.


Daniel Wiśniewski
Opole