Zabijanie mitów

Wywłaszczenie kulturowe dokonuje się wtedy, kiedy część dorobku kulturalnego jest centralizowana w ramach instytucji i transferowana na rynek jako dobro o charakterze pieniężnym. Takie zawłaszczenie spotkało np. znane bajki, baśnie, mity i legendy, które przetworzono na obrazy w wytwórniach Walta Disneya i Pixar. Podstawowym nadużyciem jest to, że fabuły przetworzone w filmy zostały pozbawione swojej pierwotnej egzystencji w wyobraźni słuchaczy. Przekazywane kiedyś w mowie na jarmarcznych przedstawieniach opowieści przechodziły z ust do ust, zmieniał się kolejny bajarz, ale one same zawsze były zgodne z sobą, zajmując należne sobie miejsce w tradycji. Sfilmowanie tych opowieści, czyli osadzenie ich w medium o przewadze wizualności nad oralnością, spowodowało zakwestionowanie ich ontycznego charakteru. Teraz Herkules wygląda tak, a nie inaczej, a opowieść, której naturalnym środowiskiem była sfera mówienia, zmieniła swój nośnik, np. na technologię cyfrową, a rozpowszechnianie powierzono płytom DVD.

Pozbawienie słuchacza możliwości aktywnego współtworzenia opowieści, o których słyszy, to podstawowa cecha wywłaszczenia. Przedstawienie staje się produktem opracowanym według nowych zasad i – podobnie jak każdy inny obiekt ekonomiczny – zostaje podporządkowane regułom rynku: ma swoją cenę, ochronny znak towarowy, podlega licencjonowaniu, pozywaniu konkurentów, czyli dysponuje tymi wszystkimi instrumentami, które sankcjonują prawo posiadania.

Może powstać pytanie: Czy zgadzając się na rynkowy zabór całych obszarów naszej kulturowej spuścizny (w baśniach i legendach Jung widział ekspresję archetypowych elementów psychiki człowieka), zgadzamy się na zabranie nam wzorców, czy tylko na wypożyczenie? Otóż termin wypożyczenie sugeruje, że coś zabranego zostaje zwrócone w niezmienionej postaci, tymczasem zmiany dokonane w przedmiocie przetwarzają charakter tego, co zabrane.

Tak na przykład, przywołana wcześniej postać mitycznego Herkulesa we współczesnej produkcji narzuca dzisiejszy obraz silnego mężczyzny, a charakter postaci zostaje odczytany na nowo. Owszem, również w antyku, średniowieczu i renesansie postać Herkulesa przedstawiano zgodnie z ówczesnymi wyobrażeniami, jednak element wolności w kreowaniu przedstawień polegał na swobodzie operowania cechami postaci, dotyczył raczej kanonów niż konkretnego bohatera.
 

A jak to jest w wypadku bohaterów współczesnych bajek, tych Supermenów i Batmanów zapełniających komiksy i filmy animowane dla dzieci? Porównując sposoby powoływania do życia tych dwóch współczesnych herosów i Herkulesa, widać, że mit cieszył się swobodą w prezentacji jego aktywności, jego czyny mogły być dowolnie modyfikowane lub interpretowane – nie negowały jednak samej istoty bohatera. W przypadku dzisiejszych supergwiazd – jak zauważa Lawrence Lessig – ich wolność wyrażania zostaje ograniczona: jedna postać nie może wykonywać czynności, które są zarezerwowane dla konkurenta, mało tego – nie może używać tych samych gadżetów, poruszać się podobnymi pojazdami itp.
Współcześni bohaterowie mitów, chociaż – podobnie jak ich przodkowie z okresu starożytnej Grecji – stali się czymś w rodzaju dobra kulturalnego, to w odróżnieniu od swych starożytnych wzorców nie są pełnoprawnymi członkami zbiorowej wyobraźni i z całą pewnością nie staną się archetypami ludzkości. A to dlatego, że zostali ukształtowani nie dzięki wyobraźni, ale według zasad praw rynku, zgodnie z obowiązującą poprawnością polityczną, w kontekście aktualnych przepisów prawa autorskiego, ograniczeni określonymi zakazami (np. powielania), a więc – w sposób od podstaw ograniczający twórcę.

Jak widać, wszelkie zawłaszczenia to rodzaj zubożenia kultury ogólnoludzkiej w imię czyichś korzyści finansowych. Godząc się na to, pozwalamy na homogenizację społeczną, która zaczyna się we wczesnym dzieciństwie wypełnionym nieograniczonym oglądaniem telewizora, przez tłumienie wyobraźni tysiącami obrazów i nadmiarem dźwięków, pozbawionej możliwości krytycznego odniesienia, łatwej za to do skolonizowania jej wytworami ułatwiającymi całkowitą komercjalizację życia jednostki i społeczeństwa.

Opowiadając dzieciom bajki, poruszamy się w całkiem realnym świecie dziecięcych pokojów, placów zabaw, kontaktów z rodzicami, spotkań z dziadkami itp. Są to okoliczności całkowicie wolne od warunków komercjalizacji, za to bliskie identyfikacji ludzkich potrzeb i pragnień. To tutaj powstają propozycje rozwiązań jeszcze niezależne od reguł przetwarzania ich w produkt wolnego rynku.

Sytuacja, w jakiej znalazły się dziś niektóre wytwory kultury, w tym wspomniane mity i bajki, przez wydarcie ich z pierwotnej sfery bycia prowadzi do wypaczenia dyskursu o wychowaniu, wyizolowania go i skierowania na niebezpieczne tory ekstremizmu w myśleniu i postępowaniu. Kreowanie świadomości naszych dzieci to zaszczepianie odniesień do historii, popularyzowanie moralnych nawyków postępowania, „ludzkich” stylów myślenia i odbioru, a nie wyzbywanie się swojej kulturowej tożsamości, utrata kontaktu z przodkami, a przez to zanurzenie się w płytkiej realności, przenoszącej do świadomości nie chęć poszukiwania odpowiedzi na odwieczne pytania człowieka, ale otwarcie się na pewne banalne podpowiedzi rynku.


Marcin Grodek
Rudno