Udane lekcje

Uczeń rozpoczynający swoją edukację jest pełen zapału do pracy, ale jednocześnie niezwykle wymagający. Nie zadowoli się byle czym. Oczekuje, że lekcja, na którą przychodzi, go zaskoczy, zaintryguje, zaciekawi. Rolą nauczyciela jest nie zgasić jego zapału do zdobywania wiedzy, tylko wręcz przeciwnie – dać mu możliwość pełnego i wszechstronnego rozwoju.

Przeprowadzenie atrakcyjnej i skutecznej lekcji wymaga rzetelnego przygotowania się nauczyciela do niej. Trudno oczekiwać, by nieprzygotowany do zajęć nauczyciel, zwłaszcza nauczyciel klas I-III szkoły podstawowej, przeprowadził lekcję, która zaspokoi oczekiwania uczniów. Starszym uczniom można polecić przeczytanie tekstu czy rozwiązanie zadania, młodsi natomiast pragną być zaskakiwani w każdej chwili. Jeżeli nie wzbudzimy w nich zainteresowania, okażą swoje znudzenie, a nawet odmówią współpracy. Dlatego przeprowadzenie udanej lekcji wymaga niezwykłej kreatywności, pomysłowości i umiejętności poradzenia sobie w każdej sytuacji.

Ważne jest zatem, by nauczyciel dokładnie przemyślał, jakie cele chce na swoich zajęciach zrealizować i jak sprawić, by było to przeprowadzone w sposób atrakcyjny i ciekawy dla uczniów. Młody człowiek rozpoczynający edukację chętnie podejmuje nowe zadania i czerpie przyjemność z ukończonej pracy. Zadaniem nauczyciela jest tak pokierować uczniem, by rozwijał zainteresowania i kompetencje, a to możliwe jest wówczas, gdy lekcja będzie dla niego atrakcyjna.

Skuteczną lekcją jest taka, na której przekazywane przez nauczyciela lub odkrywane przez samego ucznia treści są zrozumiałe, a co za tym idzie – trwale zapamiętane. Dlatego nauczyciel, przygotowując się do zajęć, powinien zadbać o przystępność treści nauczania. Podstawą jest dobra znajomość uczniów i posiadanych przez nich umiejętności, zdolności i możliwości, które Wygotski (1971) nazwał strefą aktualnego rozwoju, a także umiejętności i kompetencji dopiero kształtowanych – strefy najbliższego rozwoju. Dopiero ich znajomość pozwoli nauczycielowi zaplanować lekcję tak, by przekazywane treści nie były ani za trudne, ani za łatwe. Nieadekwatne bowiem do możliwości uczniów oczekiwania nauczyciela spowodują najprawdopodobniej zmniejszenie ich motywacji do pracy, znudzenie, a nawet mogą ich sprowokować do buntu i odmowy pracy. Zadanie wymagające wysiłku, ale możliwe do wykonania, mobilizuje ucznia, angażuje go oraz staje się dla niego atrakcyjne, bo uczeń ma silną potrzebę odnoszenia sukcesu.

Przygotowanie nauczyciela do lekcji obejmuje również dokładną znajomość programu nauczania oraz umiejętne łączenie treści z różnych dziedzin. Lekcja w nauczaniu początkowym nie może się opierać na treściach wyrwanych z kontekstu. Tematyka zajęć musi tworzyć zwartą i spójną całość. Zgodnie z zasadą przystępności w toku nauki uczniowie poznają najbliższe ich życiu zagadnienia, które stopniowo się rozszerzają i obejmują większe obszary. Przygotowany do lekcji i znający ucznia nauczyciel wie, kiedy opanował on podstawowe wiadomości związane ściśle z kręgiem jego życia i jest gotowy do bardziej abstrakcyjnego myślenia. Jest to szczególnie ważne właśnie w pierwszych klasach nauczania, ponieważ dziecko, by zrozumieć pojęcia abstrakcyjne, musi najpierw pracować na konkrecie. Efektywność lekcji zależy od jej zrozumienia przez ucznia, a integracja treści i ich stopniowe rozszerzanie właśnie temu sprzyja.
 

Aktywność ucznia

Żaden człowiek nie czuje się dobrze, jeśli musi pozostać biernym i nie ma wpływu na to, co się z nim dzieje. Uczniowie klas początkowych czują silną potrzebę sprawczości i twórczości. Dlatego postuluje się umożliwianie uczniom wpływu na dobór treści nauczania, zgodnie z ich zainteresowaniami i potrzebami. Uczeń, który ma wpływ na tematykę zajęć, kształtuje w sobie poczucie odpowiedzialności za sprawne i efektywne przeprowadzenie lekcji, a przecież na tym nam właśnie zależy. Lekcja atrakcyjna dla uczniów, zaspokajająca ich potrzeby i zgodna z ich zainteresowaniami, będzie z pewnością lekcją skuteczną, która odniesie sukces, a uczniowie będą ją miło wspominać.

Aktywność ucznia powinna przede wszystkim jednak się odnosić do jego działalności w czasie lekcji. W żaden sposób nie zmusimy ucznia klasy nauczania początkowego by w sposób bierny zdobywał wiedzę, a nawet, jeśli nam się to uda, wyrządzimy mu w ten sposób krzywdę, ograniczając jego zapał i możliwość osiągania sukcesu płynącego z własnego działania. Możliwość aktywnego działania jest dla niego niezwykle atrakcyjna, a związane z nią praktyczne poznanie rzeczywistości zwiększa skuteczność przyswajania wiedzy w czasie lekcji. Nauczyciel powinien pamiętać, że podstawą aktywności ucznia jest poczucie bezpieczeństwa, rozumienie sensu własnego działania oraz odnajdywanie związku między własnym wysiłkiem wkładanym w działanie a uzyskanym efektem. Uczniowie klas początkowych są dociekliwi i sprytni. Nie zainteresuje ich bezsensowne wycinanie figur, ale jeśli z figur będą mieli wykleić bohatera popularnej bajki, z pewnością wycinanie przestanie być monotonne. Aktywność na lekcji ściśle bowiem się wiąże z formą pracy.

Chcąc przeprowadzić interesującą dla uczniów lekcję, z której mają wynieść nowe wiadomości lub podczas której będą utrwalać te już nabyte, warto zastosować pracę w grupach. Praca w grupie łączy się przecież z odpowiedzialnością za efekt wspólnej pracy, z zaangażowaniem emocjonalnym uczniów, które sprzyja lepszemu zapamiętywaniu oraz współdziałaniu. Jest formą aktywizującą uczniów. Metodami aktywizującymi opartymi na pracy w grupie są burza mózgów, mapa pojęciowa, linia czasu, metaplan, drama. Praca grupowa powinna się odbywać w kilku 4-6-osobowych zespołach. Należy również zwrócić uwagę na dobór uczniów do grup – łączenie uczniów dobrych i słabszych, nieśmiałych i odważnych. Zajęcia grupowe podczas lekcji pełnią bowiem funkcję uspołeczniającą, kształtują kompetencje adaptacyjne do warunków życia społecznego, a także umożliwiają uczenie się od innych. Zajęcia prowadzone w formie pracy w grupach uatrakcyjniają lekcję i wpływają na skuteczność zapamiętywania nabywanych umiejętności.

Sztuka utrzymywania ładu

Utrzymywanie ładu na lekcji zależy od nauczyciela. To on swoją postawą i swoim zachowaniem wpływa na postawy i zachowania uczniów. Bardzo ważne jest ustalenie z uczniami obowiązujących – jasnych i zrozumiałych – zasad i reguł, do których przestrzegania będą zobowiązani zarówno uczniowie, jak i nauczyciel. Zasada niespóźniania się na lekcje dotyczy tak samo uczniów, jak i nauczyciela. Uczniowie klas wstępnych uważnie obserwują zachowania nauczyciela. Gdy widzą, że przestrzega on wspólnie ustalonych zasad, czują się zobowiązani, by również ich przestrzegać. Ważne dla skuteczności lekcji jest rozplanowanie czasu przeznaczonego na jej poszczególne części. Badania pod kierunkiem wykazują, że iemal połowa czasu przeznaczonego na lekcje jest marnowana. W takiej sytuacji trudno mówić o efektywności nauczania.

Ład na lekcji zostanie utrzymany, gdy jej tok nie będzie prowokował uczniów do zakłóceń. Ważne jest żwawe tempo lekcji, utrzymywanie zainteresowania uczniów i motywacji do wynikających z lekcji zadań oraz poczucia, że kontrolują w jakimś stopniu jej treść i przebieg. Nauczyciel, chcąc uniknąć zakłóceń podczas lekcji, musi zachowywać ciągłą kontrolę nad jej przebiegiem. Powinien również umieć się postawić na miejscu uczniów – zrozumieć sytuacje zmęczenia, podekscytowania przed jakimś ważnym wydarzeniem i dostosować swoje wymagania do danej sytuacji.

Bywają sytuacje, w których utrzymanie dyscypliny staje się niemożliwe i porządek na lekcji zostaje zakłócony. Wówczas zadaniem nauczyciela jest przywrócenie ładu możliwie najprędzej, by zminimalizować negatywne konsekwencje jego zachwiania. Czasem skutecznym sposobem okazuje się ignorowanie pomniejszych sytuacji niewłaściwego zachowania. Jeżeli jednak to nie skutkuje, można zastosować inne metody, takie jak kontakt wzrokowy, dotyk, fizyczna bliskość, poproszenie o odpowiedź lub gesty niewerbalne (zmarszczenie brwi, pstryknięcie palcem, pokręcenie głową).

Bardzo ważne jest, aby nauczyciel był stanowczy i konsekwentny w swoim postępowaniu. Do zaburzenia ładu przyczyniają się problemowe zachowania uczniów. Takimi zachowaniami są zachowania lękowe, bierne, nerwowe, agresywne, negatywistyczne, autodestrukcyjne, seksualne.
Efekt zakłócenia czynności uczenia się potęguje również takie dystraktory, jak ekspozycja społeczna, porównania społeczne oraz przypisanie etykiety, dlatego nauczyciel podczas lekcji powinien w każdym momencie kontrolować jej przebieg i nieustannie być czujnym. Przeprowadzenie atrakcyjnej i skutecznej lekcji w klasie nauczania początkowego to nie lada sztuka, zwłaszcza kiedy współczesnego ucznia trudno zadowolić i spełnić jego oczekiwania. Trzeba zatem pamiętać o tym, co może się przyczynić do odniesienia sukcesu:
– przygotowanie nauczyciela do lekcji: przygotowanie atrakcyjnych zajęć, dostosowanie treści do możliwości ucznia, integracja treści i stopniowanie trudności,
– aktywizowanie ucznia podczas lekcji: możliwość wpływania ucznia na tematyką zajęć, aktywne działanie ucznia, sensowność zadań przeznaczonych dla ucznia, stosowanie form pracy sprzyjających aktywności (praca w grupach),
– umiejętność nauczyciela utrzymywania ładu na lekcji: ustalenie i przestrzeganie reguł, umiejętne dysponowanie czasem i planowanie czynności, sprawne przywracanie ładu i utrzymywanie dyscypliny.


Anna Giecewicz
Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu


Literatura
1. A. Brzezińska, „Czym może być aktywne uczestnictwo ucznia i nauczyciela? [w:]
G. Lutomski (red.), Uczyć inaczej, Humaniora, Poznań 1994.
2. L. Cohen, L. Manion, K. Morrison, Wprowadzenie do nauczania, Zysk i S-ka.
3. J. Dyrda, „Negocjowanie treści programu kształcenia jako oś dialogu nauczyciel- uczeń”, [w:] M. Dudzikowa (red.), Nauczyciel-uczeń. Między przemocą a dialogiem obszary napięć i typy interakcji, Oficyna Wydawnicza IMPULS Kraków 1996.
4. E.H. Erikson, Dzieciństwo i społeczeństwo,Dom Wydawniczy Rebis 1950/1997.
5. K. Konarzewski, „Nauczyciel” [w:] K. Konarzewski (red.), Sztuka nauczania. Szkoła. Podręcznik akademicki, PWN, Warszawa 2004a.
6. K. Konarzewski, „Program szkolny” [w:] K. Konarzewski (red.), Sztuka nauczania. Szkoła. Podręcznik akademicki, PWN, Warszawa 2004b.
7. I. Obuchowska, „Problemowe zachowania uczniów” [w:] K. Konarzewski (red.), Sztuka nauczania. Czynności nauczyciela. Podręcznik akademicki, PWN, Warszawa 2004.
8. L.S. Wygotski, Wybrane prace psychologiczne, PWN, Warszawa 1971.
9. B. Ziółkowska, „Sytuacja edukacyjna jako sytuacja trudna”, „Edukacja” 2003/1.