www.edukacjaidialog.pl Czasopismo Luty 2006

Szlifowanie diamentu...

Temat dzieci zdolnych jest dość często poruszany w literaturze w kraju i na świecie. Jest to ważna kwestia, którą szczególnie powinni zgłębiać rodzice i nauczyciele. Brak kompetencji tych osób najłatwiej może sprawić, że szczególnie zdolne jednostki zostaną niezauważone.

Ważną rolę w procesie wyławiania dzieci zdolnych powinien też pełnić psycholog. To on pomaga rodzicom i nauczycielem odróżnić dziecko zdolne i nauczyć ich, jak szlifować ten cenny diament. Tylko współpraca tych trzech środowisk jest w stanie zagwarantować prawidłową stymulację rozwoju utalentowanego dziecka. Dziecko, które czuje się kochane i doceniane, ma wspaniałe podstawy, by wejść w świat szkolny i w pełni rozwijać swe zdolności. Mądry nauczyciel zaś nie zaprzepaści jego dziecięcej ciekawości i nauczy ją rozwijać.

Już od dawna zwracano uwagę na różnice między ludźmi pod względem szybkości myślenia, oryginalności pomysłów czy specyficznych uzdolnień, np. muzycznych. Próby wyjaśniania tego zjawiska były podstawą budowania psychologicznych modeli zdolności. Obrazują one, jak duży wpływ na rozwój dziecka zdolnego ma jego środowisko (szkoła, rówieśnicy, rodzice). Jako podstawa do analizy tego problemu posłużył mi tzw. trójpierścieniowy model zdolności J.S. Renzulliego. Autor przyjmuje, iż istnieje ścisła zależność między trzema zespołami cech człowieka. Są to: ponadprzeciętne zdolności (iloraz inteligencji ok. 120), wysoki poziom zdolności twórczych, przejawiających się m.in. w płynności, giętkości i oryginalności myślenia oraz specyficzna postawa wobec różnych zadań, którą cechuje silna wewnętrzna motywacja, duża otwartość na nowe doświadczenia i wielka ciekawość poznawcza.

Według Alberta Humbarta (1999) „Istnieje coś bardziej niespotykanego, coś o wiele lepszego niż zdolności, to jest zdolność rozpoznawania zdolności.” Jednakże diagnoza dzieci zdolnych nie jest łatwa. Wymaga odpowiedniego przygotowania osób, które będą w niej brały udział, a więc rodziców, nauczycieli i psychologów. Nauczyciele i rodzice często nie zdają sobie sprawy, że mają do czynienia z dzieckiem zdolnym. Opacznie interpretują jego zachowania, mówiąc np., że jest uparte, męczące (bo zadaje dużo pytań), bądź kłamie (bo wymyśla niestworzone rzeczy) i zakopują jego talenty w przysłowiowym ogródku. Inteligentny uczeń z reguły osiąga dobre wyniki w wielu dziedzinach, lubi działać, jego aktywność jest urozmaicona, świadczy o wzmożonej sile, witalności i o dobrej adaptacji do świata. Jednak nie wszyscy zdolni uczniowie ujawniają swoje możliwości, a ich osiągnięcia szkolne są niższe, niż mogłyby być. Wynika to m.in. z pragnienia niewyróżniania się spośród innych, braku zainteresowania proponowanymi zajęciami lub chęci robienia tego, na co mają ochotę.

Do wyników testów trzeba jednakże podchodzić ostrożnie, czasem zdarza się bowiem, że nie są one adekwatną oceną poziomu zdolności dziecka. Dzieje się tak z kilku powodów. W sytuacji badania grupowego uwaga dziecka może być rozproszona, dziecko może podejść do zadania testowego jak do zwykłego zadania szkolnego i nie zaangażować w pełni swoich możliwości, czasem badanie takie jest przeprowadzane przez nauczyciela, a nie wykwalifikowanego psychologa. Dlatego w określaniu zdolności dziecka tak ważna jest współpraca psychologa z rodzicami i nauczycielami. Aby uzyskać pełny obraz diagnozy dziecka zdolnego, należałoby wziąć również pod uwagę jego pozycję w grupie rówieśniczej. Wiele badań socjometrycznych dowodzi, że grupa jest w stanie trafnie ocenić wyjątkowe zdolności rówieśnika.

Kategorie	Cechy ogólne
Cechy ogólne	– dziecko uczy się chętnie i łatwo, – ma dobrą pamięć, – znajduje przyjemność w czysto intelektualnych dążeniach, – woli pracować samodzielnie – ma duże poczucie humoru, łatwo nawiązuje kontakty, – już we wczesnym wieku potrafi wykazać zdolności przywódcze, – ma żywą i twórczą wyobraźnię, – bogate słownictwo, jest pewne siebie zarówno w języku pisanym, jak i mówionym, – dziecko cechuje szybkie tempo procesów myślowych oraz umiejętność dostrzegania i rozwiązywania problemów – ma wysokie wymagania względem siebie i innych
Cechy fizyczne	– jest nieco silniejsze i zdrowsze od swoich rówieśników, – fizycznie dojrzewa wcześniej niż inni, – jako niemowlę szybciej niż inne dzieci zdobywa umiejętności, np. korzystania z nocniczka, – najczęściej nie występują u niego zaburzenia natury fizycznej czy psychicznej.

Źródło: opracowanie własne na podstawie D. Lewis, 1998

W sferze rozwoju zdolności twórczych oraz zaangażowania w pracę nauczyciel, rodzic i psycholog mają dużo do zrobienia. Kształtowanie i rozwijanie myślenia to najważniejsza rzecz, jaką rodzice mogą zrobić dla swoich dzieci. A można tego dokonać za pomocą odpowiednich metod, np. wykorzystując techniki myślenia twórczego. Ważna jest również sama postawa rodziców wobec uczenia się. Rodzic powinien wykształcić w dziecku postawę niedosytu wiedzy, zachęcać je do poszukiwań i eksperymentowania poprzez stwarzanie odpowiednich ku temu warunków, np. nie udzielać natychmiast odpowiedzi na pytania, ale wspólnie z nim jej poszukiwać, zachęcać do konstruowania nowych zasad w grze, towarzyszyć dziecku w rozwiązywaniu problemów, a nie podawać gotowe rozwiązania. Wspólne wyprawy do ZOO, wycieczki, rozmowy o książkach, filmach, czytanie maluchom, zachęcanie do twórczych zabaw – to wszystko tworzy w dziecku postawę szacunku do kompetencji poznawczych i społecznych i zachęca do samodzielności w uczeniu się i tworzeniu. Przede wszystkim zaś należy znaleźć dla niego czas, być z dzieckiem, a nie obok niego. Wydaje się, że to ostatnie jest prawdziwą zmorą dzisiejszych czasów.

Drugim ważnym krokiem jest wybór szkoły. Tu współpraca rodzica i nauczyciela oraz psychologa szkolnego staje się konieczna. Wzajemne zaufanie i współpraca to podstawa sukcesu w nauczaniu zdolnego dziecka. Rodzic powinien współpracować ze szkołą, w której stawia się na jednostki twórcze, a klasy są małe liczebnie, nauczyciel ma więcej czasu na pracę z dzieckiem i nawiązanie z nim kontaktu. Ważne jest też, aby nauczyciel mógł bacznie obserwować strefę najbliższego rozwoju dziecka (określa ją różnica między poziomem rozwiązywania dostępnych zadań pod kierunkiem i przy pomocy dorosłych a poziomem rozwiązywania zadań samodzielnie). Nauczyciel może więc dostosować rodzaje zadań do poziomu zainteresowań i umiejętności ucznia. Trzeba pamiętać, że uczniowie preferują różne style uczenia się, dlatego ważne jest, aby przekazywać im polecenia i informacje w różnych formach (ustnie i pisemnie).
Często zdarza się też, że zadaje się zbyt łatwe zadania, które stają się przyczyną nudy i zniechęcenia zdolnych dzieci do czynnego uczestnictwa w zajęciach szkolnych. Nic tak nie niszczy talentu jak rutyna. Aby wzbudzić w dziecku motywację do nauki, trzeba do programu włączyć takie zadania, które w możliwie dużym stopniu je zaangażują. Warto pomyśleć o ćwiczeniu twórczego myślenia podczas realizacji lekcji; chodzi tu np. o lekcje w terenie, wspomaganie nauczycieli na lekcji przez asystentów, mistrzów wiedzy, opracowywanie programów autorskich.

Ważną rolę odgrywają też zajęcia pozaszkolne, np. kluby dyskusyjne, ruchy artystyczne. W większych miastach w placówkach psychologiczno-pedagogicznych można spotkać specjalnie prowadzone zajęcia z dziećmi zdolnymi, na których rozwija się ich zdolności twórcze, zaspokaja się ich ambicje, ale również kładzie nacisk na stymulowanie rozwoju pod okiem specjalisty. Psycholog spotykający się z dziećmi jest tam również dla ich rodziców i nauczycieli, by im doradzić, rozwiać wątpliwości oraz pomóc, gdyż nieraz wychowanie zdolnego dziecka i praca z nim sprawiają i rodzicom, i nauczycielom spore kłopoty. Ich ambicje często powodują, że zapominają, że dziecko zdolne jest przede wszystkim dzieckiem, i nakładają na nie nadmiar obowiązków, nie dając cieszyć się dzieciństwem.
Dziecko zdolne to niewątpliwie skarb, który trzeba specjalnie pielęgnować. Wymaga ono wielkiej pracy i uwagi. Ważna jest współpraca między rodzicem, nauczycielem a psychologiem, by zapewnić dziecku prawidłowy rozwój. Współpraca ta jest bardzo istotna na wszystkich szczeblach pracy z dzieckiem zdolnym: od diagnozy, kiedy to psycholog zbiera informacje o dziecku od rodzica i nauczyciela, przez wszystkie formy wspierania rozwoju dziecka, włącznie z rozwijaniem jego kompetencji społecznych i inteligencji emocjonalnej, które kształtują w dziecku głównie szkoła i środowisko rodzinne. Bez pracy, jaką wspólnie te trzy środowiska wkładają w kształtowanie zdolnej jednostki, cenny skarb – jej talent – zostałby zatracony, bo jak twierdzi David Lewis: „Dziecko rodzi się wszechstronnie uzdolnione, z pełną możliwością rozwoju we wszystkich kierunkach, potencjalną, wybitną inteligencją i zadatkami na rozwijanie wielkiej twórczości oraz dużym talentem społecznym. Trzeba stworzyć mu możliwości ich maksymalnego rozwoju”.

Dagmara Ejdys
Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu

Luty 2006