Samokształcenie wymaga określenia własnej tożsamości

Samokształcenie ma charakter działalności świadomej, celowej i zorganizowanej, a jego czynnikiem sprawczym jest sam uczący się. To on podejmuje działania na rzecz własnego rozwoju, dobiera treści, formy i metody, on też je kontroluje i ocenia, na ile jego plany i aspiracje się urzeczywistniają w wyniku samodzielnej aktywności edukacyjnej.

Specyfika tej formy uczenia się polega na tym, iż jest ona splotem dwóch wysoce rozwiniętych cech uczenia się: świadomości (własnych możliwości i aspiracji) i samodzielnej aktywności – sprawiają one, że samokształcenie dokonuje się na drodze, na której jednostka uczy się sama dzięki określaniu i wytyczaniu sobie kolejnych zadań edukacyjnych.

Aktywna postawa wobec uczenia się zakłada internalizację edukacji jako wartości oraz dysponowanie strategiami pozwalającymi na samodzielne wyznaczanie dróg kształcenia i własnego rozwoju. W tej sytuacji uczenie się jawi się jako aktywność, którą podmiot sam organizuje i steruje według własnych możliwości, doświadczeń i celów.

Ten typ uczenia się będzie charakteryzować indywidualizacja (dopasowanie oferty edukacyjnej do potrzeb, zainteresowań i umiejętności adresata) oraz autonomia (samodzielność w stanowieniu o drodze uczenia się i kierunkach osobistego rozwoju). Samokształcenie należy zatem rozumieć jako proces uczenia się, prowadzony świadomie, z możliwością wykorzystania różnych form pomocy innych osób lub instytucji. Jest to proces samodzielnie prowadzonego uczenia się, którego cele, treść, formy, źródła i metody dobiera i ustala ucząca się osoba.

Biała Księga (1993) podkreśla i podsumowuje, iż edukacja musi być postrzegana jako strategia bycia, pewien styl życia. Aby być zdolnym do takiego definiowania rzeczywistości, zadaniem edukacji formalnej powinno być kształtowanie podstawowych umiejętności i kompetencji uczenia się: analitycznego myślenia, twórczości, oceny i korekty umożliwiających samodzielne pokonywanie problemów codziennego życia oraz kierowanie procesem uczenia się. Samokształcenie nie może być procesem wyizolowanym, tylko świadomym procesem oświatowym realizowanym przez aktywny i ukierunkowany styl życia urzeczywistniający dążenia osoby do poznania świata i siebie.

Obuchowski (1995) podkreśla istotność w procesie samokształcenia intencjonalności, samodzielności, dobrowolności inicjatywy. Nie można nikogo na siłę zmusić do rozwoju własnej osoby, bez samodzielnej decyzji brak bowiem motywacji do podejmowania tego rodzaju wysiłku. Są osoby, których koncepcja udanego życia i samorozwoju polega na byciu dobrym pracownikiem. Oczywiście można zobligować daną osobę do uczestniczenia w kursach dokształcających, ale to ona sama musi chcieć wstąpić na drogę samorozwoju. Istota współczesnej edukacji dorosłych polega na stworzeniu dorosłemu człowiekowi możliwości i szans rozwoju własnej osoby w tych dziedzinach, które on uważa za istotne i wartościowe.

Taka umiejętność podmiotowego funkcjonowania jest niezbędna w samosterowanym kształceniu. W pracy samokształceniowej istotnym zagadnieniem jest umiejętność precyzowania celów, zakresu wiedzy do opanowania, umiejętność przekładania celów ogólnych na zadania szczegółowe oraz umiejętność planowania pracy samokształceniowej. Najistotniejszym warunkiem samokształcenia jest świadoma decyzja o gotowości do samodzielnego kształtowania się, samowychowania. Gotowość tę, czyli pewną dojrzałość, uzyskuje się dzięki wcześniejszemu kształceniu kierowanemu.

Kolejnym warunkiem jest odkrycie w sobie impulsu (odkrycie właściwej sobie powinności moralnej) do urzeczywistnienia wartości. Podstawą samokształcenia jest orientacja jednostki na kształtowanie swojego życia przez maksymalne wykorzystanie wszystkich zasobów i możliwości – zarówno zewnętrznych, jak i wewnętrznych. Rozwijanie zasobów tkwiących w człowieku zależy od niego samego i jego aktywności, ale także warunków, jakie tworzy jego otoczenie. Szerszy zakres aktywności jednostki, z jednoczesną samodzielnością, samoświadomością i twórczą postawą, zwiększa szansę realizacji zamierzonych celów, jednak wykorzystanie tych możliwości i posiadanych zasobów wewnętrznych i zewnętrznych (mobilność finansowa, przestrzenna, wolny czas) zależy w dużym stopniu od niej samej.

Edukacja dorosłych zaczyna coraz częściej być definiowana jako droga jednostkowej realizacji, droga, na której niekoniecznie osiąga się najwięcej i niekoniecznie daje ona najwyższy status społeczny, ale za to otwiera nieograniczone możliwości własnego rozwoju podyktowanego potrzebami podmiotu. Coraz częściej za ideał edukacji dorosłych uznaje się decyzje osób kształcących się, dotyczące podnoszenia własnych kwalifikacji, które wypływają nie z czysto utylitarnych potrzeb, nie są następstwem zewnętrznych wymogów, lecz wyrastają na podłożu indywidualnych aspiracji do dalszego rozwoju.

Dąży się do tego, aby dzisiejsza młodzież, wykształcona w dobie nieustannych przemian, postępu i transformacji, w przyszłości, gdy dorośnie i będzie podejmować edukację jako osoby dorosłe, kierowała się ideą podmiotowego, samodzielnie zaplanowanego ukierunkowania własnego rozwoju w zgodzie z obraną koncepcją świata i siebie. Człowiek dorosły jako istota działająca w realnym świecie, w którym jest nieustannie bombardowany nowymi zadaniami i wymaganiami, jest nieustannie motywowany do rozwoju i zmiany po to, by mógł efektywnie działać, by był skuteczny i dobry w tym, co robi.

Dlatego proces uczenia się jest rozumiany jako mechanizm radzenia sobie, podejmowany w celu sprostania wymaganiom zewnętrznym i (lub) wewnętrznym. Aktywność edukacyjna jest rozpatrywana jako skuteczny mechanizm zorientowany na rozwiązanie problemu: np. podniesienie kwalifikacji zawodowych, zaspokojenie aspiracji lub realizację potrzeby samorealizacji. Wystarczy wspomnieć, iż dorośli najczęściej rozpoczynają edukację w tzw. okresach przejściowych, trudnych, adaptacyjnych. Jednym z nich może być np. zmiana pracy, restrukturyzacja zakładu pracy lub pojawienie się dzieci i w związku z tym zwiększenie potrzeb materialnych rodziny. Przyczyną może być również potrzeba refleksji nad swoim życiem, redefinicji celów, które ujawniają się ze zwiększoną siłą w przełomowych okresach życiowych.

Powołując się na prace Eriksona, Wierszołowski (1999), Malewski (1998) oraz Hejnicka-Bezwińska (2000) wskazują oddziaływanie kolejnych kryzysów rozwojowych na aktywność edukacyjną dorosłego człowieka. Specyficzne potrzeby edukacyjne mają ludzie, którzy znajdują się w okresie kryzysowym. Na podstawie klasyfikacji kryzysów rozwoju dorosłego człowieka można interpretować specyfikę orientacji i potrzeb edukacyjnych w każdym z nich. Kryzys identyfikacji charakteryzuje szeroki wachlarz zainteresowań edukacyjnych, których podstawowym kierunkiem jest dążenie do zrozumienia swoich właściwości, możliwości wewnętrznych (dotyczących osobowości, charakteru) i zewnętrznych (możliwości fizycznych, komunikacji interpersonalnej).

Nieuchronne pomyłki często stają się pozytywną lekcją – młody człowiek wie coraz więcej na swój temat – coraz łatwiej jest mu odpowiadać na pytania dotyczące swojej tożsamości. Taki okres moratorium umożliwia samouświadomienie sobie swojego miejsca w świecie. W wyniku również edukacyjnych działań staje się możliwe zrozumienie siebie samego, swoich planów, celów życiowych oraz wartości, którymi będzie się dorosły kierować w swoim życiu.

Kolejny kryzys to czas korekty planów, celów i wartości oraz przekonań o samym sobie, które okazują się nieprawdziwe, mało skuteczne lub po prostu mylne. Młody dorosły często podejmuje w tym okresie edukację, po to, by naprawić błędy, uchybienia lub niedopatrzenia młodości – przekwalifikowuje się, dokształca, zdaje maturę, zdaje na studia, podejmuje rozliczne, niezbędne w życiu dorosłym kursy. Specyfiką zapotrzebowań edukacyjnych tego wieku jest tendencja do utrzymania prawdziwej bliskości z innymi ludźmi, bliskości, która jest przyjęciem drugiego ze wszystkimi jego właściwościami, bez ryzyka zagubienia się i doznania zawodu. Mobilność komunikatywna i samouchronienie się są ważnymi umiejętnościami człowieka w tym okresie.

Kryzys połowy życia dotyka człowieka, który zaczyna widzieć, w oddali co prawda, ale nieuchronny koniec swojego życia. Zdaniem Eriksona człowiek staje się wówczas zachłanny, gorączkowy chce nadrobić stracony czas, dowiedzieć się tego wszystkiego, co go zawsze ciekawiło, pasjonowało, a czemu nie miał czasu poświęcić swojej uwagi i wysiłku. Kształcenie staje się mniej instrumentalne, człowiek coraz bardziej w swoich dociekaniach kieruje się ciekawością poznawczą, motywacją pozautylitarną.

Ostatni kryzys życia niesie ze sobą kolejne wyzwanie edukacyjne – dążenie do domknięcia istotnych w życiu spraw, do refleksji, do przewartościowania swojego życia, nadania mu lepszej formy. Aktywność edukacyjna zostaje skupiona na aktywności pasjonującej osobę w sposób całkowity, holistyczny (taka osoba potrafi się cała poświęcić np. hobby, wierze) w celu potwierdzenia sensowności swojego istnienia – autokreacji.

Samokształcenie to dojrzały, podmiotowy udział jednostki w stawaniu się tym, co postrzega ona jako pożądane, idealne, co służy najlepszemu wykorzystaniu dostępnych jednostce zasobów (zewnętrznych i wewnętrznych) w aktywnym kierowaniu procesem własnego rozwoju przez zaangażowane ukierunkowanie, korygowanie i selekcjonowanie wspomnianych zasobów. Nietrudno zauważyć wpływ czynników osobowych na proces edukacji formalnej i nieformalnej, jak i procesów samokształceniowych. Jednym z istotnych czynników osobowych, które wpływają na nasze funkcjonowanie, na nasze ambicje oraz sposób ich realizacji, jest poczucie koherencji.

W tym miejscu chciałabym jedynie wyjaśnić mechanizmy powstawania oraz istotność poczucia tożsamości, które jest podstawą konstruktywnego, efektywnego i świadomego życia dorosłej osoby, a więc również i realizacji wybranej koncepcji własnego życia i realizacji własnych aspiracji. Poczucie tożsamości wpływa na tworzenie osobowości, od której przecież zależą różne czynniki warunkujące proces samokształcenia. Są nimi motywacja do uczenia się, umiejętność podmiotowego, dojrzałego życia, czyli wprowadzanie w życie własnej koncepcji udanego życia, oraz intencjonalna aktywność życiowa. Tak naprawdę wszystkie te czynniki procesu samokształcenia, przynajmniej pośrednio, są uzależnione od tego, czy dana osoba posiada wykształconą tożsamość, która jest warunkiem stabilnego poczucia koherencji, a z drugiej strony – wtórnie warunkuje wszystkie podmiotowe uwarunkowania procesu kształcenia w głąb.

Gdy próbuje się określić, czym jest tożsamość, można wymienić jej trzy składniki: poczucie stałości (ciągłość w czasie i niezależność od sytuacji), poczucie wewnętrznej spójności (wynikające z optymalnej rozbieżności między ja realnym a idealnym) oraz poczucie odrębności. Właściwie ukształtowana tożsamość stanowi podstawę orientacji w świecie, jest warunkiem adekwatnej samooceny, poczucia własnej wartości i pewności siebie, ułatwia dokonywanie konstruktywnych, efektywnych wyborów, które pozostają w zgodzie z możliwościami podmiotu i jego osobistymi potrzebami. Dobrze sformułowana tożsamość jest też warunkiem skutecznego podejmowania nowych ról społecznych, zapewnia względną równowagę emocjonalną i ostatecznie sprzyja utrzymaniu zdrowia psychicznego. Przypadające na okres adolescencji wzmożenie procesu kształtowania się tożsamości podmiotu obejmuje trzy główne płaszczyzny: samowiedzy, samookreślenia i samorozumienia.

Na płaszczyźnie samowiedzy tożsamość jednostki jest jej subiektywną, fenomenologiczną odpowiedzią na pytanie Jaki jestem? – w porównaniu z innymi osobami, w relacji do zadań i wymagań otoczenia. Jest więc przekonaniem, mniej lub bardziej świadomym, na temat własnej odrębności w świecie, niepowtarzalności i jedyności. Podstawowymi warunkami prawidłowego kształtowania się poczucia odrębności jednostki są z jednej strony stawiane jej przez środowisko wymagania, z drugiej zaś osobiste angażowanie się przez nią w różnorodne działania społeczne i dokonane w trakcie tych działań porównania z innymi osobami.

Z kolei tożsamość rozpatrywana na płaszczyźnie samookreślenia jest odpowiedzią na pytanie Kim jestem? W wyniku ciągłych odpowiedzi na to pytanie tworzy się samodzielna koncepcja dotycząca własnej osoby, która jest zbiorem przekonań na temat wartości, celów, dążeń, które jednostka uważa za ważne i w których realizację chce się angażować, w wyniku przekonania o ich sensowności. Wierność własnej koncepcji i wynikającym z niej wartościom, dążeniom i celom bez względu na sytuację, naciski zewnętrzne czy stany emocjonalne gwarantuje poczucie spójności wewnętrznej, satysfakcję z tego, kim się jest.

Na płaszczyźnie samorozumienia tożsamość jest zgeneralizowaną odpowiedzią jednostki na pytanie Po co jestem? i jako taka jest rozpoznaniem sensu własnego życia, odkrywanego w działaniach, wyborach życiowych, w wydarzeniach niezależnych od osoby oraz tych intencjonalnie sterowanych lub wywoływanych przez osobę i poprzez kształtowanie własnej biografii. Ta forma tożsamości bywa nazywana tożsamością biograficzną – jej rozwojowi lub redefinicji sprzyja refleksyjna postawa, stabilizacja psychiczna i egzystencjalna.

Z badań Wachowskiego wynika, iż młodzież zaczyna aktywnie się interesować procesem samokształcenia właśnie w okresie dojrzewania, kiedy procesy wolicjonalne, motywacyjne zostają zaangażowane w proces osobowotwórczy.

Tożsamość jednostki ma również swoje uwarunkowania w tożsamości grupy społecznej, której swoistość kulturowa stanowi ważne odniesienie w kształtowaniu własnego stosunku do świata, społeczeństwa i zbiorowości ludzkiej. Aktywność samokształceniowa jest zazwyczaj kontynuacją aktywności podjętej przy tworzeniu własnego samookreślenia się. Osoba, która nie umiała poradzić sobie z redefiniowaniem własnej osoby ze względu na różnorakie czynniki wewnętrzne (brak krytycznego myślenia, aspiracji do samookreślenia się) lub zewnętrzne (brak konstruktywnych grup odniesienia, negacja ze strony otoczenia jakichkolwiek prób samookreślenia), nie będzie dążyć do podjęcia działań samokształceniowych, u podstaw których leży własna, indywidualna koncepcja świata i siebie, wykrystalizowane dążenie do samorealizacji, stabilna motywacja do rozwoju.

Gdy rozważamy zagadnienie samokształcenia, kładziemy akcent na jego indywidualny sens, który uosabia własne tworzenie ideału i dążenie do jego osiągnięcia. Jedynie poprzez indywidualne podejście osoby do trudu samokształcenia, możemy zrozumieć istotę tego procesu – jego motorem jest zawsze wewnętrzne dążenie do czegoś; to dążenie pozwala jednostce na współkreowanie swojego życia, na chociażby minimalne, mikroskopijne oddziaływanie na losy świata, społeczeństwa; osoba ta ma możliwość współtworzenia rzeczywistości społecznej i kulturowej. Dlatego też proces samokształcenia jest postrzegany jako działanie wymagające podmiotowości oraz samoświadomości.


Joanna Jarmużek
Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu