Komunikacja egotyczna w szkole

Powszechnie pobrzmiewające w murach szkolnych frazy bynajmniej nie motywują ucznia ani pracownika. Jeśli jeszcze na to nałożyć coraz powszechniej używaną strategię zagrożenia i nacisku społecznego, to okazuje się, że szkoła nie jest miejscem, w którym pobudza się do działania i kreowania osobowości, ale raczej środowiskiem destrukcji i generalizowania postaw negatywnych. Jeżeli w klasie nauczyciel będzie z uporem powtarzał o uczniu, że jest słaby, niezorganizowany, nawet wówczas, kiedy rzecz się będzie miała inaczej, to wytworzy się constans w postrzeganiu określonej osoby. Dlatego warto w komunikacji dydaktycznej wystrzegać się takich słów-wytrychów, jak „zawsze”, „często”, „nigdy”. Z pozoru nic nie znaczą, ale tak naprawdę stają się bazą komunikacji egotycznej.

Ciekawe zjawisko obserwuje się w szkole, do której uczęszcza rodzeństwo lub też jedno z nich ukończyło wcześniej swoją edukację. Prawie każdy nauczyciel uważa za stosowne głośne porównywanie osiągnięć jednych z drugimi: „Jasiu to był pracowity” albo: „Popatrz na Anię, ona to zawsze wszystko wie”. Oto początek komunikacyjnej wieży Babel! Niwiele trzeba, aby krytykowane dziecko poczuło się gorsze, słabsze intelektualnie, nieudane, leniwe lub mniej towarzyskie. Tak bywa przecież i w domu.

Nauczyciele i rodzice tłumaczą, że dokonują porównywania dzieci, aby w tych niżej ocenianych wzbudzić wolę walki i wykrzesać z nich to, co głęboko uśpione. Niestety powtarzanie tego zabiegu prowadzi do utrwalenia czyjegoś wizerunku nie tylko w oczach adresata, ale i odbiorcy. W poczuciu dydaktycznego działania nauczyciele nauczyli się dostrzegać tylko i wyłącznie spektakularne sukcesy wychowanków. Tymczasem każdemu z nas, a uczniowi znajdującemu się w fazie kształtowania wyobrażeń o sobie i świecie szczególnie, jest potrzebne nie okazyjne błyszczenie na firmamencie, ale stykanie się z systematycznym komunikowaniem podkreślającym jego drobne osiągnięcia. Bagatelizowanie więc sukcesów: „Wiesz, to nie jest jeszcze pełen sukces...” lub ich przemilczanie jest wyrazem omawianego typu komunikacji.

W dialogu szkolnym wykorzystuje się często strategię budzenia strachu w poczuciu, że zadziała on jako środek motywujący. Oto fraza nadużywana przez nauczycieli lub nadzór pedagogiczny, a także w domu przez rodziców: „Przyznaj się, jesteś winny”. Klasyfikowanie czyjejś postawy przez nakaz połączony z orzeczeniem winy uchodzi za fatalny w skutkach akt komunikacji. Bazą dla takiej komunikacji bywa tkwiący w każdym z nas lęk o doznanie porażki związanej ze słabym wynikiem egzaminu czy sprawdzianu. Nikt nie chce przecież być ośmieszonym czy zaklasyfikowanym do grupy tych, którzy uchodzą za nieudaczników.

Te same zasady komunikacji egotycznej obowiązują w zespołach dorosłych. Wcale nie trzeba co i raz powtarzać drugiej osobie, że jest słaba, nieudolna, leniwa, niekompetentna, aby dotarło do niej to, o co nam chodzi. Oto przykład: „Proszę pomyśleć o tym, co pani robi? Musi pani wiedzieć, że nie będzie pani łatwo znaleźć inną pracę. Tylko tu ma pani sprzyjające warunki, gdzie indziej nie będą tak pobłażliwie patrzyli na pani poczynania...”

Albo taka forma nacisku: „Jeśli nie będziecie państwo chodzić na zajęcia, to na pewno nie będziecie w stanie nauczyć się sami do egzaminu i go zdać. A ja wiem, kto uczestniczy w wykładach, i ja będę egzaminować”.

Formą obrony przed komunikacją egotyczną jest agresja, cynizm i stosowanie tej samej techniki toczenia rozmowy: „Szanowni państwo, uczniowie narysowali was w ciemnych kolorach, mnie w jasnych. To oznacza, że boją się was i wam nie ufają”. Taka wypowiedź dyrektora szkoły prowadzi do obniżenia wartości grona, które zostało poddane ocenie na podstawie rysunków uczniów. Deprymujące dla grona okazało się nie to, że uczniowie wypowiedzieli się o nim negatywnie, ale że osoba dokonująca oceny zestawiła ten wynik ze swoją lokatą w oczach uczniów. Odpowiedź była zresztą natychmiastowa. Ktoś ze zgromadzonych w odwecie rzucił w przestrzeń: „Trzeba było dać im jasne kredki, to by nas narysowali w innej tonacji”.

Albo weźmy zdanie jakże często słyszane na wielu konwentyklach: „Szanowni państwo, kto zajmie się przygotowaniem tej analizy? Nie muszę przypominać, że za kilka miesięcy nagrody i na pewno o niektórych z państwa będę pamiętać...” Tak sformułowany komunikat, w sytuacji kiedy pracownicy muszą podjąć się dodatkowych obowiązków, jest zdecydowanie egotyczny. Wiadomo bowiem, że tego typu obwieszczenie prowadzi do życia w poczuciu strachu i obniżonej oceny innych własnych działań. Upublicznianie tego typu anonsów i wykorzystywanie ich do osiągania doraźnych celów jest klasyfikowane jako jeden z 45 desygnatów mobbingu!

Komunikowanie egotyczne, toczące się w środowisku szkolnym, odzwierciedla jakże często domową rzeczywistość i klimaty dialogu uprawianego w okolicznościach mniej lub bardziej formalnych. Warto znać mechanizmy tego zjawiska i starać się analizować poszczególne dialogi, choćby po to, by małymi krokami eliminować wszystkie te frazy i „odzywki”, by nie obniżać wartości partnera dialogu. Nieznajomość rzeczy i nieumiejętność oceny właściwych i niewłaściwych dialogów doprowadzi bowiem zapewne do wykształcenia się jednostek nadużywających procesu komunikacji do załatwienia swoich spraw i dominowania nad innymi w poczuciu bezkarności i bezrefleksyjności.


Katarzyna Bocheńska
Wyższa Szkoła Umiejetności Społecznych