Dyrektor - pedagog i menedżer

Postęp nauki i techniki oraz społeczne oczekiwania wobec szkoły spowodowały zmiany w reformowanej szkole. Dalszy jej rozwój będzie zależeć od stałego dostosowywania się do istniejących potrzeb, a także od świadomego kreowania niezbędnych zmian. A to w dużej mierze zależy dziś od dyrektora – człowieka, który potrafi połączyć funkcje pierwszego nauczyciela i menedżera.

Chcąc bliżej poznać walory współczesnego dyrektora polskiej szkoły, przeprowadziłam w roku 2005 badania ich stanu zawodowego na grupie uczestników Studium Doskonalenia Menedżerów Oświaty w Gnieźnie. Informacje pochodzą z odpowiedzi na ankiety, które rozdałam piętnastu dyrektorom i pięćdziesięciu czterem nauczycielom z różnych placówek oświatowych z trzynastu województw. Co z nich wynika?

Duże wrażenie robi przede wszystkim ogrom obowiązków, jakie nakłada na barki współczesnego kierownika placówki edukacyjnej dzisiejsza rzeczywistość. Kwalifikacje, w które musi być wyposażony dzisiejszy dyrektor, obejmują kilka najważniejszych dziedzin wiedzy: ekonomię, prawo, zasady marketingu i zarządzania oraz gospodarowanie zasobami ludzkimi. Często staje on wobec problemu rozstrzygania sprzecznych interesów różnych grup społecznych i zawodowych: nauczycieli, uczniów, rodziców, a także oczekiwań władz samorządowych i oświatowych. W tym wypadku nie wystarczy już wiedza pedagogiczna zdobyta nawet w najbardziej renomowanych uczelniach, konieczne jest poznanie teorii i praktyki organizacji i zarządzania oraz ogromne doświadczenie na stanowiskach związanych z kierowaniem dużymi zbiorowiskami ludzi.
 

Nowe wyzwania przed dyrektorami szkół stawia reforma oświaty; w myśl jej założeń placówki oświatowe mają coraz głębiej i szerzej się włączać w życie społeczności lokalnej. Ponadto coraz większy wpływ na życie szkoły wywierają organizacje społeczne, w tym rady rodziców. Zmusza to dyrektorów szkół do angażowania się w rozstrzyganie wielu problemów społecznych. Konieczne stało się zatem stworzenie w Polsce kadry profesjonalnych kierowników placówek edukacyjnych – menedżerów oświaty. Im bardziej twórczo taki kierownik korzysta ze swoich kompetencji, tym bardziej staje się menedżerem: potrafi się wykazać własną inwencją, pomysłowością, uzdolnieniami koncepcyjnymi i wdrożeniami.

W codziennej praktyce oznacza to, że nowoczesny dyrektor szkoły ma dbać nie tylko o stwarzanie warunków do wprowadzania różnego rodzaju innowacji pedagogicznych i usprawnień organizacyjnych, ale także dążyć do pozyskiwania środków finansowych; sięgać coraz śmielej do wszelkich funduszy międzynarodowych, a szczególnie unijnych. Potwierdziły to badania, które wskazują, iż obecnie najważniejsze są w pracy umiejętności menedżerskie, a nie pedagogiczne. Sądzi tak 73% nauczycieli i aż 79% dyrektorów szkół.

Mimo tak powszechnych deklaracji o potrzebie zmiany roli dyrektora w życiu szkoły, respondenci bynajmniej nie zwalniają go z obowiązków dydaktycznych wobec uczniów. Łączy się to zapewne z troską o jego autorytet w środowisku, który zdobywa się przez kontakt z uczniem i rodzicami na polu nauki i wychowania. I tak, aż 83% badanych nauczycieli i 87% dyrektorów szkół uważa, że dyrektor szkoły powinien prowadzić zajęcia lekcyjne z młodzieżą. Podkreśla się jednak konieczność zmiany przepisów określających pensum dydaktyczne dyrektorów, które w tym wypadku powinno być zależne od wielkości szkoły. Ktoś z uczestników ankiety napisał: „W mojej szkole, w której jest sześć oddziałów – dziewięć godzin lekcyjnych pensum to stanowczo za dużo”. Jeśli więc dyrektorzy mają sprawnie realizować swoje funkcje menedżerskie, powinni skupić swoją uwagę przede wszystkim na planowaniu pracy, sprawnym organizowaniu działań, pobudzaniu pracowników do nieustannego rozwoju zawodowego oraz na kontroli, np. finansów szkoły.

Oprócz profesjonalnego przygotowania zawodowego od nowoczesnego dyrektora szkoły wymaga się wysokich walorów moralnych i zalet charakteru; ankietowani mieli za zadanie wskazać pozytywne i negatywne cechy kandydata na dyrektora. Wiadomo przecież, że posiadanie określonych walorów może mu pomagać lub przeszkadzać w efektywnym zarządzaniu szkołą. Respondenci mieli wskazać z listy nie więcej niż pięć pożądanych lub niepożądanych cech. Do cech pożądanych ankietowani zaliczyli: zdolność do twórczego myślenia (68%), opanowanie (60%), przestrzeganie zasad kodeksu etycznego (52%), konsekwencję w działaniu (49%), sprawiedliwość wobec podwładnych (46%). Natomiast cechy, które utrudniają pełnienie funkcji dyrektora, to rzucająca się w oczy żądza władzy (76%), konfliktowość (66%), nieuczciwość (52%), brak konsekwencji w działaniu (33%) oraz łamanie zasad kodeksu etycznego (33%).

Wychodząc z założenia, że zarządzanie to sztuka, od kandydatów na dyrektora szkoły wymaga się nie tylko nabytych umiejętności, które należy nieustannie kształcić i rozwijać, ale także niemal idealnych cech osobowościowych. Współczesnego dyrektora ma cechować innowacyjny stosunek do pracy, zdolność do przewodzenia innym, odwaga bronienia własnego zdania w kwestiach spornych, gruntowne wykształcenie – nie tylko pedagogiczne, ale także z zakresu zarządzania, prawa i ekonomii, które umie wykorzystać i zastosować w praktyce. Powinien dysponować umiejętnościami, które nieustannie rozwija, a swoje osiągnięcia potrafić zaprezentować na łamach czasopism pedagogicznych lub na konferencjach naukowych.

Dyrektor to także ktoś, kto obserwuje zmieniające się otoczenie i umie szybko zareagować na nie. W związku z tym potrafi zaplanować odpowiednio wcześnie prace organizacyjne, dobrać adekwatną do zadań kadrę i zachęcić ludzi do współdziałania. Dba o rozwój zawodowy podległych pracowników, ale też o ich awans i byt materialny, co ich pobudza do działań innowacyjnych. I – co ważne – nie wszystko robi sam, ale część swoich uprawnień potrafi przekazać zespołom zadaniowym, a dopiero potem je rozliczać z powierzonych obowiązków.

O tych niezwykle wysokich wymaganiach świadczą zamieszczone w ankiecie dopiski respondentów: „Współczesny dyrektor to człowiek otwarty na ludzi, kreatywny, niebojący się zmian”; „To menedżer umiejący pozyskać sponsorów oraz promować szkołę na zewnątrz”; „Dyrektor XXI wieku musi być koniecznie dobrym organizatorem”; „Współczesny dyrektor powinien być kompetentny, gruntownie przygotowany do pełnienia swojej funkcji, odpowiednio prowadzić szkołę, mieć jej wizję; to menedżer i lider w jednej osobie.”


Izabela Bednarska-Wnuk
Uniwersytet Łódzki