Rodzice do poprawki!

Przekształcenie niewłaściwych postaw rodzicielskich na postawy poprawne jest długotrwałym procesem, wymagającym zaangażowania i rodziców, i psychologa. Motywacja rodziców mających problemy wychowawcze ze swoim dzieckiem, zgłaszających się do psychologa może wynikać z ich dobrowolnej decyzji, co owocuje chęcią do współpracy, lub też może być wynikiem przymusu. Niezależnie od przyczyny, która doprowadziła do spotkania z psychologiem, u rodziców może wystąpić lęk przed samym badaniem, a także lęk przed oceną, co w znacznym stopniu utrudnia powstanie bliskiej relacji między nimi a psychologiem. Relacja ta bowiem powinna się opierać na poczuciu bezpieczeństwa i zaufaniu.

Podczas badania u rodziców może powstać niechęć do ujawniania prywatnych spraw, co możemy nazwać oporem. Pewne jego przejawy to milczenie, zatajenie ważnych informacji, kłamstwo, zmiana tematu. Zazwyczaj bywa też i tak, że rodzice zrzucają odpowiedzialność za swoje błędy wychowawcze na osoby trzecie, np. na teściową, która nadmiernie się angażuje w życie rodziny, a czasem bywa, że również na swoje dziecko, argumentując to jego trudnym charakterem bądź zbyt silną osobowością.

Rodzice mogą mieć już tak mocno utrwalone przekonania dotyczące wychowywania swoich dzieci, które są przekazywane z pokolenia na pokolenie, że nie dopuszczają do siebie możliwości istnienia efektywniejszych, sprawdzonych sposobów wychowywania dzieci. Istotna jest także kwestia lęku przed oceną. Rodzice mający świadomość tego, że w ich rodzinie dzieje się coś niedobrego, mogą mieć poczucie wstydu, że nie dają sobie sami rady ze swoimi problemami i w efekcie są złymi rodzicami. Obawiają się przyznać przed psychologiem do faktycznych relacji, jakie panują między nimi jako małżonkami oraz między nimi a dzieckiem. Mniej lub bardziej świadomie zdają sobie sprawę, że diagnoza jest nacechowana wartościowaniem, naruszeniem dóbr osobistych jednostki i jej intymności.  

Zdarza się, że rodzice nie są w stanie spojrzeć obiektywnie na siebie i nie są świadomi ważności informacji mogących pomóc w zdiagnozowaniu problemu. Wgląd w siebie może być zaburzony i niezaburzony. Pierwszy z nich może wpłynąć negatywnie na proces diagnozy, a drugi pozytywnie, usprawniając ją. Im lepszy wgląd w siebie przejawia rodzic, tym pewniej można traktować otrzymywane od niego informacje jako obiektywne. Właściwości indywidualne zarówno osoby badanej, jak i psychologa, m.in. takie, jak temperament, osobowość, doświadczenie, przekonania, również historia życia wpływają istotnie na przebieg diagnozy, na powstanie odpowiedniego kontaktu między nimi. Jeżeli psycholog potrafi otwierać się na informacje, dystansować się od nich oraz monitorować swoje zachowanie, to z kolei zwiększa szanse podjęcia przez osobę badaną współpracy z nim.

Jak im o tym powiedzieć?

Po zdiagnozowaniu przez psychologa niewłaściwych postaw rodzicielskich istotne staje się, w jaki sposób tę informację przekaże się rodzicom. H. Sęk (2001) kładzie nacisk na to, aby unikać procesu naznaczania osoby badanej. Przekazywane informacje powinny być dostosowane do potrzeb i możliwości rodziców. Ważne jest także uwzględnienie mocnych i słabych stron diagnozowanej osoby. Należy stosować określenia zrozumiałe i jednoznaczne, informacje powinny się opierać na konkretnych wydarzeniach, zachowaniach. Niewłaściwe byłoby oznajmienie rodzicom, że popełniają drastyczne błędy wychowawcze, które w efekcie wywołują niepoprawne zachowanie dziecka. Choć to stwierdzenie może być prawdziwe, psycholog nie powinien w taki sposób przekazywać informacji o zauważonych nieprawidłowościach. Zadanie diagnosty nie polega bowiem na ocenianiu i krytykowaniu osoby badanej ani jej postępowania.

Psycholog nie powinien też po postawieniu diagnozy od razu kończyć współpracy z rodzicami. Oczekują oni informacji mówiących im, jak dalej mają postępować ze swym dzieckiem. Zadaniem psychologa jest pokazanie rodzicom poprawnych relacji, jakie powinny panować w rodzinie, a także uwrażliwienie ich na fakt, że dziecko jest autonomiczną jednostką, która ma swoje uczucia oraz potrzeby, a najważniejsze z nich to poczucie bycia bezwarunkowo kochanym i bezpiecznym. Psycholog pokazuje rodzicom alternatywny sposób wychowywania dzieci, który mimo iż może wymagać więcej wysiłku z ich strony, sprawia, że relacje między nimi a dzieckiem nabierają innego charakteru, powodując, że rodzice i dzieci nie są sobie obojętni i wspólnie się troszczą o siebie nawzajem. W razie potrzeby warto też, aby psycholog przybliżył rodzicom podstawową wiedzę dotyczącą rozwoju ich dziecka z uwzględnieniem wieku, w którym się ono znajduje. Zdarza się bowiem, że określone zachowania, postrzegane przez rodziców jako formy zaburzenia, w rzeczywistości są objawem prawidłowości rozwojowych.

Czynniki warunkujące sukces

Kiedy rodzice dowiadują się o konieczności zmiany swojego dotychczasowego zachowania, istotny staje się w tym momencie ich punkt widzenia. Bywa, że podejmują się zmiany postępowania bez głębszego zrozumienia jej potrzeby i sensu, co w konsekwencji nie przyniesie owocnych rezultatów. Wcześniej lub później zrezygnują z nowych zachowań, dla nich niezrozumiałych, a na ich miejsce wejdą stare i utarte działania, nieprzynoszące pożądanego skutku. Jeżeli rodzice nie zmienią swoich starych poglądów, nie jest możliwa długotrwała zmiana zachowania dająca pozytywne efekty. MacKenzie (2003) wyróżnia dwa rodzaje zmian: krótkotrwałą oraz długotrwałą. Dodatkowo zwraca szczególną uwagę na to, że rodzic, żądając zmiany postępowania od swojego dziecka, musi poprzeć te wymagania przykładem ze swojej strony. W przeciwnym razie trudno liczyć na poprawę nieakceptowanych zachowań, na odniesienie sukcesu wychowawczego.

Niewłaściwe postawy rodzicielskie należy zacząć zmieniać na postawy poprawne od zmiany sposobu myślenia. Rodzice muszą być konsekwentni w swoim postępowaniu wobec dziecka i stawić czoło pokusie powrotu do wcześniejszych metod. Nie można liczyć na powodzenie w wychowywaniu, jeśli odstępuje się od swoich zasad na krótki czas, a potem powraca się do nich na nowo. Dziecko traci orientację i gubi się w obowiązujących w danej chwili regułach, natomiast dzięki konsekwencji rodziców uczy się odpowiedzialności oraz dowiaduje się, że jego decyzje i wybory pociągają za sobą określone skutki.

Zmiana niewłaściwych postaw rodzicielskich nie dokonuje się z dnia na dzień. Na początku wprowadzania można się spodziewać pogorszenia sytuacji. Dziecko będzie zdezorientowane zmianą dotychczasowego zachowania się rodziców. Nie rozumie, co się dzieje i nasilają się jego nieakceptowane zachowanie. Pomimo tego należy wciąż trwać przy swoim. Dodatkowo, aby wzmocnić wprowadzanie zmian, należy szukać wsparcia u pozostałych członków rodziny oraz nauczycieli. Najlepsze rezultaty można osiągnąć wtedy, kiedy stosowane metody wychowawcze spotykają się z akceptacją wszystkich członków rodziny.

Rodzice muszą się liczyć, że będzie to długi proces prowadzący przez liczne wyrzeczenia, kłótnie, nieporozumienia, konflikty, wymagający zrezygnowania ze swoich starych przyzwyczajeń i nawyków. Trudności psychologa mogą tkwić w stworzeniu poczucia zaufania i bezpieczeństwa u osoby badanej, sposobie przekazania wyników dokonanej przez siebie diagnozy, wzbudzeniu u rodziców potrzeby zmiany. Rodzice natomiast mogą się zmagać z takimi problemami, jak podjęcie współpracy z psychologiem, zmiana błędnych poglądów, zmiana niewłaściwego zachowania.

Mimo tak licznych poświęceń z ich strony jest to wysiłek, który się opłaca, którego warto się podjąć. Chodzi przecież o dobro dziecka, co jest największą wartością. Psycholog, w pełni świadomy tego celu, musi pokonać wiele trudności związanych z uświadomieniem rodzicom tak ważnej sprawy. Zmiana błędnych postaw rodzicielskich jest więc wielkim wyzwaniem zarówno dla psychologa, jak i dla rodziców dziecka.


Karolina Zielińska
Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu