Co są warte pozytywne złudzenia?

Jeszcze do niedawna przypuszczano, że podstawą zdrowia psychicznego jest optymistyczny kontakt z rzeczywistością. Ostatnio uczeni skłaniają się do tego, że ważniejsze jest obiektywne spostrzeganie otaczającego świata, a dobrze przystosowaną do życia jednostką jest taka, która rzeczowo podchodzi do pojawiających się na jej drodze wydarzeń. Taka zdolność utrzymuje wysoką samoocenę, wzmaga i zapewnia poczucie skuteczności w działaniu, a tym samym pobudza optymistyczne patrzenie w przyszłość. Złudzenie jako czynnik tworzący fałszywy obraz rzeczywistości dotyczy filozoficznego tematu możliwości i granic ludzkiego poznania.

A jeśli większość osób twierdzi, że jest pod jakimś względem lepsza, bardziej wykwalifikowana, szczęśliwsza od innych, czy znaczy to o prawdziwości tych sądów? W dochodzeniu do prawdy trzeba uwzględnić fakt, że na procesy postrzegania silnie oddziałują zwykłe emocje. Przeciw racjonalności człowieka świadczą chociażby błędy popełniane w dziedzinie statystyki oraz rachunku prawdopodobieństwa nawet przez osoby poddane wcześniejszemu wszechstronnemu treningowi – dowodzili Kahnemann i Tverski w swojej pracy O psychologii przewidywań z lat siedemdziesiątych ubiegłego wieku.

Z kolei Taylor i Brown (1988) postawili tezę, że osoby zdrowe ulegają pewnym pozytywnym złudzeniom, dzięki czemu zachowują zdrowie psychiczne i dobre samopoczucie. Inni, jak Alloy i Abramson, wykazywali, że zdrowe osoby charakteryzuje to, że są przekonane o sprawowaniu kontroli nad swoimi zachowaniami nawet wówczas, kiedy obiektywnie tej kontroli nie ma lub jest jej niewiele. Zauważyli np., że przygnębieni studenci, w przeciwieństwie do osób w dobrym nastroju, trafniej oceniali swoją kontrolę wydarzeń i możliwość wpływu na nie w sytuacji braku kontroli lub znikomej kontroli. Podobnie zachowywały się osoby, u których sztucznie obniżono nastrój.

Nierealistyczny optymizm przejawia się niedocenianiem prawdopodobieństwa wystąpienia przykrych, negatywnych sytuacji w naszym życiu. Większość ludzi wierzy, że teraźniejszość jest lepsza od przeszłości, a przyszłość będzie lepsza od teraźniejszości. Takie przekonania dotyczą zwłaszcza sądów o przyszłości naszej lub osób z bliskiej nam rodziny, ewentualnie przyjaciół. Natomiast negatywnych zdarzeń, takich jak wypadek samochodowy, poważna choroba czy możliwość stania się ofiarą napadu spodziewamy się raczej w przypadku innych. Ulegając takim złudzeniom, ludzie czują się lepiej, ochoczo podejmują się nowych zadań, szybciej wracają do zdrowia, a to sprzyja poprawie stosunków społecznych.  

Zawyżone przekonanie o swojej wartości powoduje, że sporządzając listę przymiotników opisujących swój stan, przytaczamy zazwyczaj znacznie więcej pozytywów niż negatywów. Ponadto mniejszą wagę przypisujemy sukcesom innych osób i obarczamy je większą winą w przypadku niepowodzeń. Jeśli nawet dostrzegamy wady u siebie, to jesteśmy przekonani, że są one wspólne dla wszystkich ludzi, tylko zdolności zawsze mamy wyjątkowe. Słowem: postrzegamy siebie lepiej niż przeciętnego człowieka i stawiamy się wyżej, niż widzą nas inni, choć zdajemy sobie sprawę z tego, że to nielogiczne, by większość z nas była lepsza od… większości.

Z jednej strony mamy więc definicję zdrowia psychicznego opisaną w podręcznikach psychopatologii, psychiatrii, w których dokładność oszacowań siebie, innych osób, okoliczności, przyszłości jest podstawą prawidłowego funkcjonowania w otoczeniu i objawem zdrowia psychicznego. Z drugiej – pojawia się obraz psychologii społecznej, w której doniesienia z badań wyraźnie wskazują, że skrzywienia poznawcze, tj. złudzenia, występują powszechnie i niektóre z nich są pozytywne i adaptacyjne. Wiara w osobisty sukces sprawia, że jesteśmy skłonni włożyć większy wysiłek w pracę lub naukę. Osoby z większym optymizmem pracują dłużej, są wytrwałe, twórcze i produktywne. Cechy te, obiektywnie rzecz biorąc, w wielu trudnych sytuacjach życiowych pozytywnie wpływają na przebieg zdarzeń.

Ale co się dzieje, kiedy ulegniemy opisanym wyżej złudzeniom w zbyt dużym stopniu? Fałszywe przekonanie o własnych możliwościach może nas popchnąć w takim kierunku, w którym z pewnością musimy ponieść klęskę, bo się do czegoś nie nadajemy. Z powodu zbyt wysokiego, nierealistycznego optymizmu możemy ignorować ryzyko, co może mieć negatywne konsekwencje, np. dla naszego zdrowia.

Uważam, że zdolności do złudzeń należy utrzymywać jako wartościowy zasób ludzki, a nie poprawiać i traktować jako błędy, które trzeba korygować. Złudzenia te pozwalają spojrzeć na świat jako przyjazne, dobroczynne miejsce, w którym warto żyć, co jest szczególnie istotne w kontekście depresji, która swego czasu została nazwana katarem psychopatologii, a w ostatnich latach przybrała rozmiary epidemii.


Radosław Grzybek
Uniwersytet Wrocławski