Współczesna odmiana patriotyzmu

Specyfika oddziaływania w ramach wychowania obywatelskiego, głównie w zakresie troski o społeczną użyteczność człowieka, nakłada szczególne obowiązki na szkołę oraz inne placówki oświatowe i opiekuńczo-wychowawcze, a więc de facto na nauczycieli i pedagogów instytucjonalnych jako głównych odpowiedzialnych za kształtowanie prospołecznych postaw młodych. Oni bowiem posiadać powinni stosowną wiedzę i umiejętności formowania osobowości obywatelskich: ludzi świadomie realizujących swoje prawa i wykonujących obowiązki, aktywnych i oddanych społeczności. To ich wielki obowiązek i podstawowe zadanie systemu edukacji.

W nowym świecie potrzeba wychowania obywatelskiego czerpiącego tak z tradycyjnych wartości, jak i rozwoju nowoczesnej nauki i osiągnięć cywilizacji, wychowania, które pozbawiając lęków i uprzedzeń, uczy efektywnego współżycia społecznego w duchu tolerancji i szacunku.

Wychowanie obywatelskie ze swoją aksjologią i celami nabiera we współczesnym świecie szczególnego znaczenia. Jego tradycyjne ujęcie musi jednak ulec zmianie, by mogło współbrzmieć z realną sytuacją i potrzebami człowieka w nowym świecie.

Wobec rodzących się trudności w określeniu przynależności człowieka do regionu, państwa czy wspólnoty ponadpaństwowej w wychowaniu obywatelskim coraz silniej trzeba kłaść nacisk na zabieganie o te cechy osobowościowe, które uczą żyć w konkretnej społeczności, do której należy jednostka i z którą czuje się związana. Współczesność wymusza tym samym rewizję sposobu postrzegania wychowania obywatelskiego i odrębne od niego traktowanie wychowania narodowego czy państwowego. Państwo jest, co prawda, podstawowym tworem organizacyjnym społeczeństwa, jednakże nie jedynym, z którym jednostka może się identyfikować.

Aksjologia wychowania obywatelskiego powinna być zasadniczo tożsama z aksjologią wychowania in genere. Podstawowe wartości, którym wychowanie służy, są bowiem wspólne. Są one przy tym, jak się wydaje, czymś więcej niż cele wychowania. Pierwsze „niosą” wychowanie, stanowią dla niego podłoże i ogólne (uniwersalne) uzasadnienie, drugie natomiast ukierunkowują oddziaływanie, wskazując tor jego biegu i uzasadniają powzięcie konkretnych działań przy zastosowaniu określonych metod promocji wybranych treści. Tak wartości, jak i cele są swoistymi pożądanymi stanami, do których w wychowaniu się dąży, zmierzając do ugruntowania lub zaszczepienia wartości i osiągnięcia celów.

Podstawową wartością, której służy i o którą zabiega wychowanie, jest właściwa kondycja człowieka i stan człowieczeństwa. Na bazie jej trzech składowych: szczęścia człowieka, jego dobra i społecznej użyteczności można formułować cele każdego konkretnego oddziaływania wychowawczego: wychowania moralnego, umysłowego, fizycznego, estetycznego i religijnego.

Wychowanie obywatelskie jest wycinkiem wychowania umysłowego i moralnego sytuującym człowieka w społeczeństwie i wyposażającym go w atrybuty potrzebne do sprawnego, bezkolizyjnego i pożytecznego uczestnictwa w życiu społecznym i politycznym. Powinno kształtować człowieka świadomego swojego członkostwa w danej społeczności z imperatywem aktywnego uczestnictwa w jej życiu dla ogólnego dobra.

Wychowanie obywatelskie ze swoją aksjologią i celami nabiera we współczesnym świecie szczególnego znaczenia. Jego tradycyjne ujęcie musi jednak ulec zmianie, by mogło współbrzmieć z realną sytuacją i potrzebami człowieka w nowym świecie. W wychowaniu obywatelskim wyróżnić można dwa nurty: instrumentalny (umysłowy), przekazujący atrybuty wiedzy (społecznej, politycznej, prawnej, gospodarczej) i budowanych na jej bazie umiejętności, oraz nurt kierunkowy (moralny) – kształtujący postawy obywatelskie (czyli prospołeczne). Nurt umysłowy tworzy fundament rozwoju nurtu moralnego. Wiedza stanowi bowiem podłoże do kształtowania postaw – zasadniczego celu wychowania obywatelskiego.

Swoista triada postaw – od „ja” (moje szczęście) przez „także ty” (twoje prawo) i „my” (wspólne dobro) stanowi istotę życia człowieka w jego człowieczeństwie. Zadaniem wychowania obywatelskiego jest przede wszystkim kształcenie postaw prospołecznych, czyli postawy „także ty” oraz, w szczególności, postawy „my”. W swojej istocie wychowanie obywatelskie służy więc w pierwszej kolejności wartościom dobra człowieka i jego społecznej użyteczności, przy czym dobro oznacza elementarną przyzwoitość człowieka (która neutralizuje jego aspołeczność), a użyteczność jest swoistym wyższym piętrem dobra, o charakterze służebnym wobec drugiego człowieka. Wartości te czynią wychowanie obywatelskie przede wszystkim wychowaniem dla pożytku publicznego (pro publico bono).

Z drugiej jednak strony wychowanie obywatelskie, wyposażając człowieka w atrybuty (wiedzę, umiejętności i postawy), dzięki którym może efektywnie zaspokajać swoje potrzeby w zorganizowanym społeczeństwie, wpływa korzystnie na prywatne życie konkretnego człowieka, służąc jego dobru indywidualnemu. Wiązać to należy ze wspomnianą uniwersalnością aksjologii wychowania in genere. Poza nauką „publicznej służby” w procesie wychowania obywatelskiego bardzo ważne jest więc także wykształcenie u wychowanków trwałego przekonania o głębokiej zależności między obywatelskimi umiejętnościami i postawami a budowaniem prywatnego szczęścia.

Przy okazji tych rozważań przydatne staje się odróżnienie dobra wewnętrznego (indywidualnego), czyli szczęścia człowieka, od dobra zewnętrznego, oznaczającego jego społeczną nieszkodliwość, wraz z wyższym piętrem w postaci społecznej użyteczności, która buduje dobro wspólne, tj. zaspokaja interes ogółu (któremu wychowanie obywatelskie służy w pierwszej kolejności).

Przedmiotem uwagi wychowania obywatelskiego są nie tyle indywidualne relacje człowieka z człowiekiem, ale raczej jego związki z całą społecznością (do której przynależy), w tym z wytworzonymi przez nią strukturami władzy (lokalnej, państwowej lub ponadpaństwowej). Obowiązki obywatelskie wiążą moralnie z mocy samej przynależności do danej społeczności. Przynależność koniecznie musi mieć jednak charakter dobrowolny. Brak dobrowolności moralnie zwalnia z obowiązków pod ważnym warunkiem, że jest on oczywisty i niepokonywalny.


Jacek Chmielewski
Uniwersytet Gdański