Ruch wędrowniczy jako oferta wychowawcza

Oferta wychowawcza skierowana do osób w tym wieku powinna uwzględniać więc ich specyficzne potrzeby, wynikające ze stojących przed nimi zadań rozwojowych, a jednocześnie stanowić odpowiedź na oczekiwania społeczeństwa.

Fundamentem ideowym harcerskiego systemu wychowawczego są wychowanie, metodyka oraz program. Narzędziem do osiągnięcia celu jest metodyka harcerska, która zawiera w sobie trzy pojęcia: służba, braterstwo i praca nad sobą. Oznacza to nic innego, jak pozytywną postawę wobec świata i drugiego człowieka oraz nieustanne kształtowanie i doskonalenie własnej osobowości.

Metodyka harcerska to sposób oddziaływania nawzajem na siebie przez położenie nacisku na budowanie dobra, rozbudzanie zdolności, odkrywanie zalet. Charakteryzuje ją ukierunkowanie na jednostkę i jej rozwój osobisty, dostosowanie oczekiwań do indywidualnych możliwości osoby. Instruktorzy pełnią dobrowolnie rolę starszego brata. Wytycznymi do działania jest przyjęty system wartości zawarty w Prawie i Przyrzeczeniu Harcerskim, realizowany w małych grupach; są to zastępy uczące się współdziałania, samorządności i solidarności. Ostatni element harcerskiego systemu wychowawczego to program, czyli treść wychowania. Składają się na niego konkretne zadania podejmowane przez zespół i określony sposób ich realizacji. Narzędziem realizacji programu jest m.in. system stopni i sprawności harcerskich.

Ten system obowiązuje w całym harcerstwie podzielonym na grupy wiekowe. Najstarsza grupa wiekowa, czyli młodzież 16-19-letnia, zaangażowana w życie harcerskie, przybiera postać ruchu wędrowników. Istotę postawy wędrowniczej wyraża dewiza: „Wędrownik jest wytrwały w realizacji postawionych sobie celów, dokonuje w swoim życiu wyczynów, aktywnie uczestniczy w życiu społecznym, pełni stałą służbę, odpowiedzialnie kreuje swoją przyszłość, rozwija swoje zdolności, osiągając w nich mistrzostwo”. Znakiem ruchu wędrowniczego jest Watra: trzy polana symbolizują służbę, szukanie miejsca w społeczeństwie i pracę nad sobą, a płomienie – siłę ciała, rozumu i ducha.

Podstawową jednostką organizacyjną wędrowników, których łączy wspólna idea i przyjaźń, jest drużyna wędrownicza licząca od 9 do 20 osób. Grupa funkcjonuje na zasadach demokratycznych, ma własną konstytucję regulującą zasady współpracy, a całością kieruje rada drużyny. Prawie wszystkie decyzji podejmowanie są większością głosów. Drużyna wędrownicza dzieli się na zastępy i patrole.

Według Anny Brzezińskiej każda oferta wychowawcza, jak np. programy działania, wymagania i procedury kierujące zachowaniem, powinna uwzględniać przede wszystkim potrzeby jej adresatów. To znaczy być adekwatna do poziomu ich wiedzy oraz umiejętności uczestników, ale na tyle atrakcyjna, by uruchamiać osobiste zaangażowanie.

Potrzeby dorastającego człowieka w dużej mierze są związane ze stojącymi przed nim zadaniami rozwojowymi, wśród których najważniejsze miejsce zajmuje ukształtowanie poczucia własnej tożsamości w spójny układ. Wielkie znaczenie odgrywa tu proces identyfikacji z ideologiami różnych grup. Według Eriksona dorastająca osoba poszukuje najbardziej namiętnie ludzi i idei, w których służbie mogłaby okazać własną wiarygodność. Przynależność grupowa i ideologiczna, jaką oferuje ruch wędrowniczy, odgrywa więc dużą rolę w procesie rozwoju młodego człowieka i przyczynia się do pozytywnego rozwikłania konfliktu ideologiczne zobowiązanie a rozproszenie wartości. Ponadto możliwość sprawdzania siebie w różnych zadaniach i rolach, a także podejmowania odpowiedzialności związanej z pełnieniem ról kierowniczych i działaniami kooperacyjnymi to także istotne – z punktu widzenia konfliktów okresu adolescencji – elementy oferty wychowawczej ruchu wędrowniczego.  

Problem adekwatności oferty wychowawczej ruchu wędrowniczego jest zawarty w definicji metodyki harcerskiej, której elementem jest indywidualność. Ukierunkowanie na jednostkę przejawia się w powierzaniu każdej osobie zadań zgodnych z jej możliwościami – nie nazbyt ambitnych, ale również nie nazbyt łatwych: takich, które ocierają się o wyczyn. Od indywidualnego poziomu rozwoju każdej osoby zależy też, jaką będzie pełnić funkcję w drużynie oraz jakie stopnie i sprawności będzie realizować. Wydaje się, że wysoki stopień trafności i adekwatności oferty wychowawczej ruchu wędrowniczego wpływa na jego atrakcyjność. Innym czynnikiem mogą być podejmowane w programie tematy uzależnione od zainteresowań członków drużyny i urozmaicone formy pracy, np. wędrówki, gry, projekty na rzecz wspólnoty lokalnej, dyskusje etc.

Oprócz perspektywy jednostkowej oferta wychowawcza powinna także uwzględniać perspektywę społeczną. Ważne jest, żeby u jej podłoża leżały społecznie cenione wartości, żeby system podejmowanych działań był spójny z tymi wartościami oraz żeby oferta odpowiadała ważnym potrzebom społecznym.
Wartości wpisane w harcerski system wychowawczy mają charakter prospołeczny i stanowią wytyczne dla konstruowania programów wychowawczych i metod ich realizacji. Ruch wędrowniczy oznacza wychodzenie naprzeciw potrzebom społecznym – z jednej strony pośrednio przez wychowywanie młodych ludzi na odpowiedzialnych członków społeczeństwa, z drugiej – bezpośrednio przez wpisanie w program działania przedsięwzięć na rzecz otoczenia.

Problemy oferty wychowawczej		Ruch wędrowniczy jako oferta wychowawcza
Perspektywa jednostki	adekwatność	– indywidualność jako cecha metodyki: dostosowanie rodzaju i stopnia trudności zadań do możliwości osoby
	atrakcyjność	– różnorodność programowa – urozmaicone formy pracy
	trafność	– program i metody uwzględniające potrzeby młodego człowieka wynikające ze stojących przed nim zadań rozwojowych
Perspektywa społeczna	wartości	– idea braterstwa i służby, poszukiwania swojego miejsca w społeczeństwie – wartości zawarte w prawie i przyrzeczeniu harcerskim mają charakter prospołeczny: szczerość, poszanowanie drugiego człowieka, miłość przyrody, pomocna postawa, wolność od nałogów – kształtowanie świadomych, odpowiedzialnych obywateli
	spójność wartości – system działań	– harcerskie wartości wytyczają program wychowawczy i metody jego realizacji
	odpowiadanie ważnym potrzebom społecznym	– zgodnie z kodeksem wędrowniczym wędrownik tropi miejsca, gdzie może być pożyteczny

Dzięki spójności zasad wychowania, metod i programu ruch wędrowniczy stanowi przejrzystą ofertę wychowawczą. Oddziaływanie na młodego człowieka odbywa się w sposób pośredni, a cele wychowawcze odnoszą się do kształtowania zachowań (tworzenie repertuaru umiejętności i nawyków), struktur poznawczych (budowanie systemu wiedzy o świecie i o sobie, rozwój zdolności intelektualnych), aspektu osobowego (samorealizacja, stawanie się odpowiedzialnym za siebie) i do relacji z otoczeniem (współpraca, kierowanie się interesem społecznym).

Ruch wędrowniczy stanowi wartościową ofertę wychowawczą dla młodzieży w okresie późnej adolescencji – zarówno z punktu widzenia jednostki, jak i społeczeństwa. Może więc być cennym uzupełnieniem wychowania domowego i szkolnego, a nawet – jak wykazała J. Kurzępa (2002) – pełnić funkcję socjoterapeutyczną.


Daria Olejniczak
Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu