Jedność w różnorodności

Specyfika kształcenia międzykulturowego opiera się na elementach różniących kultury, a nie im wspólnych. W procesie kształcenia nie zmierza się do zacierania odmienności, ale do uświadamiania różnic, ich poznawania i akceptowania, ponieważ zróżnicowanie jest naturalną cechą rzeczywistości. Wielokulturowość należy traktować jako dobro społeczne, wpływające na wzbogacenie kultury, choć stanowiące poważne wyzwanie natury pedagogicznej, współżycie bowiem przedstawicieli różnych kultur obok siebie wymaga podjęcia działań, które stworzą płaszczyzny porozumienia między odrębnymi żywiołami.
Jak przewiduje prof. Jerzy Nikitorowicz z Uniwersytetu w Białymstoku, który zajmuje się tym problemem od roku 1995, w bliskiej przyszłości systemy edukacyjne w państwach europejskich z monokulturowych przekształcą się w multikulturowe i interkulturowe. Ma to związek z tym, że oprócz mniejszości etnicznych o statusie ukształtowanym historycznie, jak np. Romowie czy Serbowie Łużyccy, z powodu spodziewanych licznych migracji na terenie wspólnoty pojawią się przedstawiciele nowych ludów. Powstaje więc konieczność przygotowania zmian w funkcjonowaniu szkolnictwa, które obejmą nie tylko obecny stan zróżnicowania etnicznego, ale określą zakres, formy i zasady wprowadzania edukacji regionalnej.

Edukacja międzykulturowa na ogół dotyczy problemów edukacyjnych mniejszości kulturowych lub rdzennych grup etnicznych wewnątrz państw narodowych bądź wielokulturowych. Zbiorowość, w której znajduje się mniejszość, wobec tych grup może podejmować działania asymilacyjne, izolacyjne lub też tworzyć płaszczyznę porozumienia i dialogu, opartą na wiedzy, wzajemnym zrozumieniu, kooperacji i pluralizmie. Edukacja taka w dużym stopniu powinna się opierać na języku lub dialekcie właściwym danej grupie.

Dorobek Stanów Zjednoczonych Ameryki Północnej, które mają za sobą przebogate doświadczenia w tej dziedzinie, ma duże znaczenie dla koncepcji pedagogicznych rozwijanych w państwach członkowskich Unii Europejskiej. Dyrektywa Komisji Europejskiej z roku 1988 podkreśla konieczność podjęcia we wspólnocie takich działań, by pomóc uczniom w kształtowaniu spojrzenia na Europę jako na społeczność wielokulturową i wielojęzyczną. Wspieranie podobnych założeń ma obecnie postać finansowania przez Unię Europejską inicjatyw międzynarodowych, międzykulturowych i innych, realizowanych przez krajowe jednostki samorządowe różnych szczebli i organizacje pozarządowe, w tym np. stowarzyszenia romskie.

Wysiłek na rzecz szerokiego dostępu do dobrodziejstw edukacji jest uważany obecnie za jeden z dominujących czynników rozwoju społecznego, gdyż jakiekolwiek nierówności w tej dziedzinie z jednej strony godzą w zasady sprawiedliwości społecznej i ideały współczesnych demokracji, a z drugiej – wywołują niepożądane konsekwencje ekonomiczne, ponieważ prowadzą do niewykorzystania uzdolnień i umiejętności ludzkich.

Globalizacja wpływa na intensyfikację wymiany informacji pomiędzy ludźmi na całym świecie, ale jednocześnie powoduje ich wzajemne ekonomiczne, kulturalne, polityczne uzależnianie się od siebie. Zmiany te mogą też powodować narastanie nierówności ekonomicznych i spychanie części ludzkiej zbiorowości do klasy marginalnej, pozbawionej dostępu do dóbr.  

Dylematy tożsamości

Tożsamość najczęściej jest kojarzona z  istotą, sensem bądź cechami własnego istnienia lub odrębności. Do uświadomienia sobie własnej, odmiennej tożsamości dochodzi wtedy, gdy zetkną się ze sobą co najmniej dwie kultury postrzegające siebie wzajemnie jako inne. Zetknięcie to może spowodować powstanie różnych relacji między tymi grupami: od agresji, przez demonstrowanie antagonizmu i niechęci, do objawów najpierw niezrozumienia, potem – odczuć akomodacji lub zainteresowania. W ostatnim przypadku pojawia się poszukiwanie informacji o sobie, a także staje się możliwa asymilacja lub wzajemna akceptacja prowadząca do współdziałania.

Wskazuje się istnienie osobowej i społecznej formy tożsamości. W kategorii społecznej wyróżnia się tożsamość etniczną, religijną, historyczną lub terytorialną. Za formę tożsamości społecznej uznaje odrębność kulturową, wypływającą z dziedzictwa historycznego, kultywowania podstawowych wartości i przenoszenia wzorów kultury. Rozumienie tożsamości można też ograniczyć do aspektów społeczno-kulturowego postrzegania siebie w kontekście przynależności do określonej grupy społecznej, wykazującej cechy odrębności wobec otoczenia.
Edukacja wielokulturowa w pierwszym rzędzie kieruje uwagę na zachowanie stabilnych dotychczas systemów wartości, uwzględnia potrzebę społeczno-kulturowej elastyczności człowieka i stopień jego zdolności dostosowania się do zmian. Nie da się w prosty sposób opisać wszystkich szans i zagrożeń, jakie niosą ze sobą przemiany cywilizacyjne współczesnego świata, należy jednak dążyć do tego, aby podstawowe wartości nie były marginalizowane. Jako szansę na kształtowanie własnej tożsamości należy postrzegać rewolucję komunikacyjną ostatnich lat, pomagającą pokonywać bariery czasu i przestrzeni, stwarzającą warunki do wzajemnego wzbogacania się kulturowego, inspiracji i współdziałania. Jednym z jej rezultatów jest zmiana postaw wobec odmienności kulturowej, coraz częściej uznawanej za wartość społeczną godną wspierania przez instytucje lokalne i krajowe.

Wyzwania edukacyjne wielokulturowości

Jedną z nowych perspektyw edukacyjnych jest koncepcja hermeneutyki międzykulturowej. Hermeneutyka w edukacji jest postrzegana jako idea refleksji nad poznawaniem, rozumieniem i jego warunkami. Jeden ze współczesnych przedstawicieli tego kierunku, P. Brenner, odnosząc się do problemów pojawiających się w rozwoju edukacji międzykulturowej, stwierdził, iż możliwość rozumienia obcej kultury jest blokowana przez powiązanie rozumienia z kulturowymi formami życia oraz związkami tradycji, z których ona wyrasta. Tym samym granice możliwości hermeneutyki międzykulturowej można przesunąć dzięki refleksji, a przez to warunki ramowe rozumienia obcości kulturowej będą się sukcesywnie zmieniać. W wymiarze praktyki pedagogicznej hermeneutyka ta miałaby powodować wspieranie kompetencji umożliwiających funkcjonowanie jednostek i grup w wielokulturowym otoczeniu i powinna wpływać na kształtowanie otwartej postawy wobec pluralizmu kulturowego.

Alternatywą ujęcia hermeneutycznego może być etnopedagogia, będącą dopiero kształtującą się dyscypliną pedagogiki, zajmującą się badaniami pedagogicznymi w kontekście uwarunkowań społeczno-kulturowych. Etniczność w edukacji jest z tego punktu widzenia problemem złożonym, który należy rozwiązywać, dostosowując do warunków współczesnej kultury. Jednym z kluczowych problemów współczesnej etnopedagogiki jest odnalezienie przekonujących metod oraz właściwych proporcji działań edukacyjnych odwołujących się do kwestii etnicznych w sytuacji nasilania się różnych procesów integracji społeczno-kulturowej współczesnego świata.

W ramach tej dyscypliny pedagogicznej pojawiają się postulaty „jedności w różnorodności” i „różnorodności w jedności”. Tę ideę sformułował już prawie pół wieku temu Bogdan Suchodolski, który opowiadał się za utrzymaniem jedności bez niszczenia różnorodności, albo – pobudzaniem różnorodności bez tracenia jedności.

Obecnie jedność interpretowana bywa również w kategoriach gospodarczo-ekonomicznych, natomiast różnorodność wynika ze specyfiki odmienności i współistnienia kultur lokalnych. Zjawiska kształtujące jednolitość będą towarzyszyć uniformizacji, a różnice kulturowe grup etnicznych (niezależnie czy w kategoriach terytorialnych, czy strukturalnych) będą wynikać z dyferencjacji kulturowej. W tych warunkach etnopedagodzy największe nadzieje pokładają właśnie w edukacji, ponieważ etnopedagogia jest jedną z propozycji współczesnej pedagogiki odpowiadającą na takie zapotrzebowania, gdyż stwarza płaszczyznę odnajdywania swoich korzeni kulturowych i ugruntowania własnej tożsamości.

Zasadą etnopedagogii, podczas stymulowania różnorodności, ma być jednocześnie zachowanie umiaru i harmonii w działaniu, bez tracenia z oczu takich celów, jak kształtowanie postaw szacunku i tolerancji wobec odmienności, nawiązywanie dialogu czy przeciwdziałanie nastawieniom ksenofobicznym.

Trudne polskie doświadczenia

Polskie doświadczenia w nauczaniu wielokulturowym lub międzykulturowym mogły pojawić się dopiero po przeobrażeniach ustrojowych roku 1989. Wcześniej prowadzono politykę jednolitości narodowej, a kwestię różnic narodowościowych i etnicznych przemilczano lub dążono do ich likwidacji. Przeobrażenia demokratyczne spowodowały orientację polskiego społeczeństwa na współpracę z krajami Europy Zachodniej, a późniejsza integracja ze strukturami europejskimi zaowocowała aprobatą dla przyjętej tam wcześniej polityki edukacyjnej Unii Europejskiej.

Często wyrażane są obawy, jak w warunkach integracji europejskiej poradzimy sobie z własną tożsamością narodową i czy będziemy potrafili wspierać zachowanie licznych tożsamości mniejszości etnicznych, kulturalnych lub religijnych w naszym społeczeństwie. Formułuje się postulat odejścia od polityki asymilacji mniejszości czy tolerancji wobec nich – w takiej polityce traktowanych jako „gorszych” – na rzecz poszukiwania rozwiązań dających szansę na pełnoprawne i pełnowartościowe traktowanie grup etnicznie odmiennych od kulturowej większości społecznej. Sytuacja w Polsce jest pod względem zachowania wielokulturowości trudna, ponieważ istnieją głęboko zakorzenione uwarunkowania historyczne i religijne, odwołujące się często do uprzedzeń i stereotypów. Wobec tego w naszych planach kształcenia wielokulturowego proponuje się odnajdywanie elementów łączących ze sobą poszczególne grupy narodowe i mniejszości. Niemniej – według J. Nikitorowicza (2001) – społeczeństwo wielokulturowe ma stanowić rezultat obecnego rozwoju cywilizacyjnego i dawać również szansę zachowania własnej tożsamości kulturowej grup mniejszościowych.

Główne cele edukacji międzykulturowej

W programie opracowanym w roku 2005 w Zakładzie Edukacji Międzykulturowej Wydziału Pedagogiki i Psychologii Uniwersytetu w Białymstoku określono główne cele edukacji międzykulturowej. Są to:
– kształtowanie świadomości o równorzędności wszystkich kultur, przygotowanie jednostek, niezależnie od pochodzenia i kultury, do pokojowego życia w społeczeństwie pluralistycznym;
– uwrażliwienie na „inność”, odmienne korzenie kulturowe, tradycje oraz kształtowanie postaw otwartych i tolerancyjnych, wyrzekających się poczucia wyższości kulturowej na rzecz dialogu i wymiany wartości;
– wdrażanie do dostrzegania inności i postrzegania jej jako wzbogacającej i inspirującej, ciekawej i absorbującej, a nie zagrażającej i wrogiej;
– uświadamianie własnej tożsamości kulturowej, zwiększanie poczucia własnej wartości, bezpieczeństwa i samoakceptacji;
– kształtowanie umiejętności rozwiązywania problemów związanych z uprzedzeniami, negatywnymi stereotypami itp.

Dostęp do edukacji i udział w  niej obecnie jest uważany za jeden z dominujących czynników rozwoju społecznego, a nierówności w tym zakresie prowadzą do powstawania dysproporcji społecznych, którym należy przeciwdziałać.

O konieczności wprowadzania zasad wyrównywania szans edukacyjnych dla mniejszości narodowych w naszym kraju podejmuje się dyskusje na różnych szczeblach. Anna Blumsztajn (2003) z Instytutu Pracy i Spraw Socjalnych pisała, że wychowanie wielokulturowe powinno być jedną z ważniejszych wartości przyświecających publicznemu systemowi edukacji. Zauważyła jednak, że nierówności w dostępie do edukacji na różnych szczeblach występują powszechnie i mimo programów wyrównywania szans prowadzonych w wielu krajach problem ten pozostaje nierozwiązany.

Coraz częściej wyznacznikiem rozwoju społeczeństw staje się oparta na wiedzy gospodarka. Jednym z najbardziej zauważalnych efektów tych zmian jest postępujący proces globalizacji, który w znacznym stopniu warunkuje pojawiające się szanse edukacyjne. Pomimo obaw i nadziei związanych z globalizacją szanse zarysowują się bardziej wyraźnie niż zagrożenia, ponieważ społeczeństwa coraz wyraźniej dostrzegają, że nierówności w dostępie do edukacji zakłócają podstawową społeczną funkcję systemu edukacji.

Tam, gdzie obok siebie istnieją przynajmniej dwie grupy etniczne, pojawia się zróżnicowanie wzorów kulturowych i tradycji, gdyż grupa etniczna i naród są w najwyższym stopniu kulturotwórcze, co skutkuje silnym zaznaczeniem własnej odrębności. Edukacja międzykulturowa jako narzędzie wspomagania rozwoju społeczeństwa ma zmierzać do przełamywania barier, lęków, uprzedzeń i stereotypów.

Warto wspomnieć, że jeszcze w roku 1981 Wincenty Okoń utożsamiał edukację przede wszystkim z oddziaływaniami o charakterze pedagogicznym na dzieci i młodzież. Wystarczyło ponad dwadzieścia lat, aby tę perspektywę zmienić w tak znacznym stopniu, że obecnie możemy się spotkać z opinią, iż edukacja jest bardziej niż kiedykolwiek wcześniej niezbędnym czynnikiem w kształtowaniu osobowości jednostki i przygotowania jej do wyzwań teraźniejszości i przyszłości (J. Bragiel 2004). Te wyzwania w kształtowaniu osobowości nie dotyczą już jednak wyłącznie dzieci i młodzieży, ale są postrzegane jako edukacja permanentna jednostki.

Edukacja musi się zmierzyć z przemianami nie tylko wskazanymi przez Alvina Tofflera (1986) jako zmieniające się fale cywilizacyjne, ale równocześnie znaleźć się w sytuacji przemian kultury, ewoluującej od modelu prefiguratywnego ku postifiguratywnemu. Wiedzy przypisywany jest walor nie tylko instrumentalny, służący zdobywaniu odpowiedniej pozycji społecznej, ale także staje się ona cechą, uznawaną za wartość, co według Z. Kwiecińskiego powoduje wzrost znaczenia edukacji w ocenie społecznej.


Krzysztof Karwowski
Nowa Ruda