Nieobecny nieusprawiedliwiony

Z roku na rok sytuacja nie ulega poprawie, mimo że w szkołach, samorządach, kuratoriach i w ministerstwie systematycznie poddaje się analizie przyczyny tak słabych postępów w nauce, wyciąga wnioski i podejmuje „kroki zaradcze”. To zjawisko jest wieloaspektowe i różne drogi prowadzą do celu. Moim zdaniem jedną z najważniejszych przyczyn jest absencja na lekcjach. I to zarówno uczniów, jak i nauczycieli. Zwłaszcza nieobecność w szkole uczniów, która ciągle wzrasta, uważam za główną przyczynę niepowodzeń szkolnych. Już raz zabierałem głos w tej sprawie na łamach „Edukacji i Dialogu” (8/2005), teraz chcę się powołać na najnowsze dowody w tej kwestii.

Pod tym kątem ministerstwo poddało badaniom 19 603 szkół w całej Polsce (patrz: www.men.gov.pl/menis_pl/wystapienia_ministra/konferencja_250806.php). Wynika z nich, że najwyższy jest wskaźnik absencji w szkołach zawodowych (22%), liceach profilowanych i technikach (18%), natomiast najniższy w szkołach podstawowych (8%) i gimnazjach (11%). Występowanie tego zjawiska pod względem terytorialnym też jest znamienne, bo zgodne z obrazem wyników egzaminów. I tak, jeden z największych wskaźników absencji jest w województwie zachodniopomorskim, które wlecze się w końcówce województw w sprawdzianach wiedzy.

Rodzice najczęściej usprawiedliwiają nieobecność uczniów szkół podstawowych (88%), najrzadziej uczniów zasadniczych szkół zawodowych (50%) i liceów profilowanych oraz techników (57%). Wśród przyczyn absencji najczęstsze są choroby, złe samopoczucie, wagary i sprawy rodzinne. Inne przyczyny to: niepowodzenia w nauce, praca zarobkowa, zajęcia w gospodarstwie domowym, trudności komunikacyjne, niedopatrzenia rodziców, niechęć do szkoły, wyjazdy na zawody i konkursy szkolne.

Jak widać, obok obiektywnych przyczyn szalejącej absencji szkoła i dom też mogą mieć swój udział w tych niechlubnych zestawieniach i poczuć się odpowiedzialne za pogarszającą się sytuację. Ale też i szukać sposobów zaradzenia złu. Pewne wskazówki dla szkół wytyczyli w tej dziedzinie sami kuratorzy oświaty. Uważają, że dyrektorzy, nauczyciele i wychowawcy powinni w pierwszym rzędzie zwrócić uwagę na problem absencji uczniów w statutach i regulaminach szkolnych. W sprawę nieobecności uczniów trzeba w większym stopniu angażować rodziców, wciągać ich do współdziałania ze szkołą, zwłaszcza przestrzegać obowiązku usprawiedliwiania nieobecności dziecka w formie pisemnej.  

Pewne znaczenie kuratorzy przypisują działaniom wychowawczym i profilaktycznym wśród wychowanków. Chodzi o systematyczne prowadzenie kontroli absencji uczniów w szkole, zapewnienie opieki psychologiczno-pedagogicznej potrzebującym tego uczniom, kształtowanie poczucia odpowiedzialności i obowiązkowości dzieci i młodzieży, opracowanie dla pełnoletnich uczniów tematyki godzin wychowawczych dotyczącej świadomego i odpowiedzialnego korzystania z praw wynikających z kodeksu cywilnego.

Są to konkretne propozycje, co więcej możliwe do wprowadzenia bez dodatkowych nakładów. Wystarczy konsekwentne działanie rady pedagogicznej. Szczególnie ważne są procedury usprawiedliwiania nieobecności w szkole. Dziś kartkę od rodziców (najczęściej pisaną przez kolegę) wychowawca uznaje za wystarczającą. Dlaczego nauczyciele nie weryfikują usprawiedliwień? Niepokojąco rośnie w szkołach liczba przypadków wagarów; kiedy dyrekcje biorą się do tego tematu, natychmiast pojawia się lawina „usprawiedliwionych nieobecności” i koło się zamyka.

Oddzielny problem, który z tej okazji chciałbym poruszyć, to nagminna nieobecność uczniów na lekcjach wychowania fizycznego. Tu także są nadużywane jednorazowe usprawiedliwienia rodziców i lekarskie zwolnienia z ćwiczeń. Przykładem jest frekwencja uczniów szkół podstawowych i gimnazjów ze Szczecinka na zajęciach na basenie miejskim. Notabene na wybudowanie tego pięknego obiektu mieszkańcy czekali bardzo długo. Aby zapewnić frekwencję, miasto przeznaczyło spore sumy na opłaty za pływanie każdego ucznia dwa razy w miesiącu.

Tę inicjatywę przyjęto początkowo z wielkim aplauzem, ale już po dwóch miesiącach obecność na zajęciach na basenie spadła o połowę. Okazało się, że większość dzieci i młodzieży jest nieobecna z powodów zdrowotnych. Lekarze lekką ręką wydawali uczniom zwolnienia z pływania na rok z góry, gdy tymczasem uczniowie mieli się całkiem nieźle. Po ukróceniu tych praktyk szkoły zostały zasypane zwolnieniami pisanymi przez rodziców. Doprawdy, trudno to zrozumieć! Czy rodzice nie doceniają ćwiczeń fizycznych w wodzie? Sytuacja się zmieniła, kiedy zdobycie certyfikatu z pływania stało się warunkiem dobrej oceny z wf na świadectwie. Może powiązanie oceny z zachowania na świadectwie z liczbą nieusprawiedliwionych godzin lekcyjnych wymusiłoby obowiązek szkolnej obecności.

Chciałbym zwrócić uwagę na jeszcze jeden aspekt. Otóż uczniowie nie zawsze wiążą fakt swojej nieobecności w szkole z brakiem osiągnięć edukacyjnych. Pokazują to wyniki badań przeprowadzonych przez Piotra Parę, które opisał na łamach „Dyrektora Szkoły” (7/2006). Wśród przyczyn niepowodzeń uczniowie wyróżniają: stres i niechęć do niektórych nauczycieli, brak czasu na naukę wszystkich przedmiotów, złe prowadzenie lekcji przez nauczycieli, własne lenistwo, brak zainteresowania szkołą i inne. Ale nikt nie wymienia nieobecności w szkole. Czyżby uczniowie nie mieli świadomości, że każda nieobecność to godziny bezpowrotnie stracone? Każdy z nauczycieli wie, że nawet średnio uzdolniony uczeń nie jest w stanie samodzielnie przyswoić takiej dawki wiedzy. W momencie przebywania ucznia poza szkołą, np. na wagarach, „korzysta” on z czasu wolnego od zajęć szkolnych.

Profesor Kazimierz Denek zwraca uwagę na fakt, iż czas wolny jest szansą, ale i zagrożeniem, zwłaszcza dla dzieci i młodzieży. Nadmiar wolnego czasu, nieumiejętne jego spożytkowanie, lenistwo, próżniactwo, wygodnictwo i pustka wewnętrzna mogą doprowadzić do różnego rodzaju dewiacji. Czas wolny wypełniony pustką i bezczynnością sprzyja popadaniu w pijaństwo i narkomanię, konsumpcjonizm i zależność od taniej rozrywki. Stąd już jeden krok do agresji, z którą walczymy od kilku lat, ale z miernymi jak na nasze oczekiwania skutkami.

Agresja to dziś temat dnia. Również ta agresja poza szkołą, która dotyka uczniów i osoby niezwiązane ze szkołą. Społeczeństwem wstrząsnęła wiadomość o zabójstwie uczennicy pchniętej nożem przez przyjaciela, którego zaloty odrzuciła. Stało się to pierwszego dnia roku szkolnego. Na uroczystych akademiach wiele mówiono o bezpieczeństwie uczniów. Minister edukacji wystosował list do szkół, w którym napisał m.in. „Szkoła musi być także miejscem bezpiecznym. Dlatego dla bezpieczeństwa naszych dzieci chcemy wprowadzać program monitorowania wejść na teren szkoły”. Oby działania proponowane przez szefa resortu nie były tylko pustymi słowami, oby wprowadzono je w życie natychmiast. Bez względu na koszty. Nie da się wycenić życia ludzkiego. Jest ono bezcenne, a to młode, 18-letnie jest (było) pełne nadziei.

Absencja uczniów na zajęciach lekcyjnych jest ściśle związana z powodzeniami i niepowodzeniami szkolnymi. Profesor Wincenty Okoń omawia zależność wyników w nauce od ucznia, szkoły i warunków społecznych. Zwraca szczególną uwagę na działania dydaktyczne, ale i na warunki, jakie stwarza szkoła. A te warunki przede wszystkim wiążą się z atmosferą szkoły, czy sprzyja ona identyfikacji ucznia z własnym środowiskiem.



Pisząc o pladze absencji, nie mam na uwadze jakiś działań o charakterze akcyjnym. Przeciwnie, wiemy już dobrze, że wszelka akcyjność nie jest dobrym sposobem na efektywność, przynosi więcej szkody niż pożytku. Potrzeba dziś opracowania spójnego systemu, wykorzystującego nie tylko wiedzę uczonych, ale w równym stopniu i doświadczenie praktyków. Niezłe doświadczenia na tym polu mają szkoły niepubliczne. Zastanówmy się, co zrobić, aby uczniowie chętnie chodzili do szkoły, która powinna być dla nich ostoją bezpieczeństwa i ciepła. We Francji sprawy absencji powierzono pedagogom szkolnym, którzy z żelazną konsekwencją zabrali się do monitorowania frekwencji. Zanim dopracujemy się podobnych rozwiązań, każdy z nas, nauczycieli, musi tak działać, by choć trochę wpływać na minimalizowanie negatywnego zjawiska absencji w naszych szkołach.


Leszek Pawelski
Wyższa Szkoła Kupiecka w Łodzi
Wydział Zamiejscowy w Szczecinku