Dziecko nieśmiałe

Nieśmiałość widoczna szczególnie w sytuacjach, w których dziecko jest oceniane przez innych lub znajduje się w sytuacji wystawienia publicznego, sprawia, że dla wielu z nich aktywne uczestnictwo w zajęciach szkolnych staje się udręką, która przeradza się w poczucie zagrożenia i doprowadza do samoizolacji. Na domiar złego pojawiają się dolegliwości somatyczne i fizyczne, obniża się jakość wykonywanych zadań. Dzieci nieśmiałe, usuwające się w cień w życiu szkolnym, mimo że ich prawidłowy rozwój jest znacznie utrudniony, pozostają ze swoim problemem niezauważone. Jak im pomóc?

Lęk, o którym piszemy, choć sam w sobie nie stanowi zjawiska patologicznego, jest jednak silnie odczuwany przez dotkniętą nim jednostkę jako stan złego samopoczucia, pod postacią mało sprecyzowanego zagrożenia. Osoba nieśmiała stale czuje się bezradna w wielu kluczowych momentach życia, szczególnie, kiedy znajdzie się w nowych warunkach. Jeśli osoba taka nie potrafi się w porę zaadaptować do sytuacji i poczucie niepewności trwa dłuższy czas, lęk przechodzi w stan patologiczny.

Tak więc uczucia i stany lękowe mogą występować zarówno w warunkach prawidłowych, jak i patologicznych: w pierwszym wypadku pod wpływem racjonalnego działania ustępują i zanikają, w drugim – przechodzą do sfery podświadomości i zaczynają wywierać dezorganizujący wpływ na sferę poznawczą, myślenie i emocje, często prowadząc do regresji.

S.B. Sarason (1960), prowadząc badania nad funkcjonowaniem dzieci lękliwych, podkreślał, że zarówno w nauce szkolnej, jak i zachowaniu wobec różnych zadań dzieci te są mniej twórcze, w większym stopniu skłonne do trzymania się pewnych schematów w działaniu, bardziej zależne od oceny zewnętrznej. Popełniają też więcej błędów w zadaniach wymagających szybkości działania, wykazując większą niż ich rówieśnicy skłonność do przeżywania poczucia winy za popełnione błędy. Wynika to z tego, że dzieci te uważają siebie same za jednostki niedostosowane do stawianych im wymagań. Powoduje to, że starają się unikać trudnych zadań, a jeśli je podejmują, to z góry spodziewają się porażki.

Stwarza to, oczywiście, znacznie gorsze warunki uczestnictwa w grupowych zajęciach szkolnych, a lęk przed negatywnymi ocenami powoduje już na wstępie zahamowanie ich aktywności i pogorszenie możliwości pracy umysłowej. Problemem stają się także kontakty z rówieśnikami, gdyż dzieci te, nie mogąc spełnić cenionych przez grupę celów, nigdy nie dostępują uznania społecznego ani popularności. Stopniowo tracą związki z rówieśnikami, a nawet są przez nich izolowane. Sytuacja taka jest dla dziecka dotkniętego wrodzoną lub nabytą nieśmiałością wyjątkowo trudna i może zmierzać ku naruszeniu zdrowia psychicznego.

Analiza zjawiska lękliwości społecznej dzieci pokazuje, że cecha ta występuje co najmniej w trzech przypadkach: myślenia dziecka o sobie jako gorszego od innych, kiedy nie wierzy ono w powodzenie podejmowanych zadań, oraz w wypadku nadmiernego wyolbrzymiania znaczenia oceny innych.

Jak pomóc dziecku, by nie borykało się ze swym problemem w samotności, by nie wznosiło wokół siebie niewidzialnej bariery? Zagubienie, anonimowość, rezygnacja ze swej indywidualności jest bowiem jednym ze sposobów obrony przed możliwością zaistnienia w sytuacji zagrożenia. Efektem mogą być nie tylko zachowania wycofujące, ale i silnie agresywne. Nie trzeba dodawać, że jedne i drugie, ponieważ wiążą się z utratą poczucia własnej wartości, prowadzą do destrukcji w funkcjonowaniu.

W takiej sytuacji, oprócz działań terapeutycznych, podjęcie odpowiednich zabiegów wychowawczych może uruchomić w dziecku myślenie, że ludzie nie zawsze je oceniają i osądzają krytycznie, że potrzeba czasem otwarcia, by kontakt z innymi mógł zostać nawiązany. I choć u dzieci lękliwych jest to ogromnie utrudnione, zmiana związana ze zrozumieniem siebie i swojej nieśmiałości pozwala budować realne poczucie własnej wartości i rozwijać skuteczne umiejętności społeczne.

Podstawą pracy wychowawczej staje się kształtowanie i wzmacnianie mechanizmów kontroli emocjonalnej. Polega ona na uświadomieniu dotkniętych nieśmiałością dzieci, że jest to stan dobrze nam znany, dający się opanować i rokujący powodzenie na przyszłość. Trzeba wykazać dziecku zależność między sposobem wykonywania działań a ich rezultatami; np. wskazywać zależność między własnym zdenerwowaniem a pogorszeniem wyniku w wykonywanym zadaniu. Pomocne tu mogą być wskazówki co do działania bez pośpiechu, z maksymalnym skupieniem się na rozwiązaniu zadania, a nie na pobocznych lub końcowych efektach związanych z oceną. Te przedsięwzięcia mają sprzyjać powstawaniu i utrwalaniu poznawczego stosunku do rzeczywistości.

Należy też uświadomić dziecku skalę i znaczenie oceniania i jego psychologiczne uwarunkowania. Wykazywać, że osąd postępowania i sposób przedstawienia oceny dotyczą wyników włożonej pracy, a nie osoby. Liczy się tylko analiza wykonania, tj. wskazanie dodatnich stron dzieła i ich źródeł oraz konkretnych braków; a więc należy uświadomić dziecku, skąd się biorą sukcesy lub porażki i jaka jest droga do eliminowania niepowodzeń w dalszym działaniu. Taka ocena sprzyja rozwojowi orientacji we własnym działaniu i samym sobie.

Ważne jest zwrócenie dziecku uwagi na możliwość podjęcia kontroli emocjonalnej, zwłaszcza ujemnych emocji, przez podtrzymywanie aktywności w momencie pojawienia się trudności, uświadamianiu sobie własnych walorów. Osiągnąć to można przez poznanie i kontrolę samych stanów uczuciowych, tj. poznanie źródeł i ekspresji swoich przeżyć. Ponieważ są to trudne do poznania i opanowania problemy, dziecko, któremu chcemy pomóc, nie może być pozostawione same sobie, ale musi być wspierane przez nauczyciela terapeutę i najbliższych.

W domu można pomóc dziecku w pokonywaniu własnych wewnętrznych oporów przez dodawanie odwagi czy zorganizowanie warunków umożliwiających przeżycie sukcesu. Trzeba uczyć dziecko umiejętności właściwego reagowania na pojawiające się trudności przez odwracanie uwagi od przykrych przeżyć, a skupianie się na pozytywnych aspektach, np. kontaktów z kolegami, wskazywanie zalet dystansu do własnych problemów, uczenie zachowania zdrowego rozsądku i poczucia humoru. Wszystkie te zabiegi pozwalają rozładowywać napięcia emocjonalne dziecka i uczyć je refleksyjnych postaw.

Warunkiem koniecznym do pomyślnego przebiegu tego rodzaju oddziaływań, jak zauważa Maria Tyszkowa, jest zaufanie i psychiczna więź między wychowankiem a wychowawcą. Można pomóc “nieśmiałemu z natury” dziecku tylko w przypadku autentycznego zainteresowania wychowawcy sprawami podopiecznego, polegającego na trosce o prawidłowy rozwój dziecka, czuwaniu nad jego działalnością i kontaktami społecznymi, organizowaniu mu warunków do wykazania się nieskrępowaną aktywnością.

Wszystkich, którzy podejmą trud zapanowania nad zjawiskiem lękliwości społecznej występującym u dzieci w wieku szkolnym, Kazimierz Obuchowski, który badał ten problem, zapewnia, że nawet dzieci, które otwarcie wyrażają przekonanie o własnej mniejszej wartości, wierzą, że pewnego dnia wszystko się odmieni.

Można więc mieć nadzieję, że przedstawione rozważania pobudzą nauczycieli i rodziców do refleksji nad tym zjawiskiem, a także pozwolą zwrócić uwagę na konieczność organizacji takiego procesu edukacyjnego (w tym doświadczeń dziecka), który obok wiedzy i umiejętności pozwoli dziecku wyzwolić się z “kompleksu kopciuszka”. Bo choć z różnych przyczyn może wytworzyć się taka osobowość dziecka, w której strach nie będzie stanem przejściowym, lecz trwałą cechą charakteru, lęk interakcyjny występujący u dzieci w wieku szkolnym można zminimalizować i poddać skutecznej terapii. Najskuteczniejszym jej elementem będzie jednak takie wspieranie dziecka w kontaktach z innymi osobami, które pozwoli mu zdobyć przekonanie o tym, że jest tak samo ważne dla innych jak oni dla niego.


Hanna Krauze-Sikorska
Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu