Aktywny porządek

Rozmowy z nauczycielami rozpoczynającymi pracę często każą mi myśleć, że podstawowym zadaniem, jakie chcą oni zrealizować na lekcji, jest utrzymanie porządku w klasie. Co gorsza, zdarza się, że niektórzy tę wyuczoną misję niosą przez cały czas trwania kariery pedagogicznej.

Nie mam nic przeciwko utrzymywaniu porządku w klasie. Więcej, jestem przeciwnikiem bałaganu, chaosu i braku zaangażowania uczniów w to, co się dzieje na lekcji. Trudno mi jednak uwierzyć, że cisza, ręce na ławkach i wyprostowane plecy słuchaczy to gwarancja zainteresowania lekcją.

Hans, młody bohater powieści Josteina Gaadera Przepowiednia Dżokera, książki z pogranicza filozofii, zapytany przez ojca, czego uczą go w szkole, bez namysłu odpowiedział, że przede wszystkim siedzieć cicho. Po czym, nie bez racji, dodał, że jest to zadanie bardzo trudne, a co za tym idzie, nauka musi trwać wiele lat.

Czy moglibyśmy skrócić czas nauki w szkole? Zapewne tak, choć raczej powinniśmy zadbać o dynamikę upływu czasu, o to, co najskuteczniej można osiągnąć nie przez uspokajanie uczniów, ale – wręcz przeciwnie – dzięki ich pobudzaniu do aktywniejszego udziału w procesie lekcyjnym.
Pomyślał o tym nawet pan premier – wcześniej nauczyciel fizyki w gorzowskim liceum – i zaproponował skrócenie roku szkolnego 2005-2006 o dwa tygodnie (stanęło na jednym tygodniu), a liczbę lekcji ograniczyć do 180 godzin rocznie. – Uczniowie i nauczyciele wiedzą, że czerwiec jest złym czasem na naukę, dlatego należy skrócić rok szkolny, aby nie przetrzymywać bezproduktywnie uczniów i nauczycieli w szkole – powiedział Kazimierz Marcinkiewicz. Jego zdaniem potrzebny jest też nowy standard obliczania długości roku szkolnego.  

Z moich nauczycielskich doświadczeń najmilej wspominam chwile, kiedy po sakramentalnym skwitowaniu zajęć słowami: „No, to na dzisiaj koniec”, widziałem, jak moi uczniowie szeroko otwierali oczy i pytali: „To już wszystko? Tak szybko minęła ta lekcja.” Było tak dlatego, że bardzo szybko się przekonałem, iż radość z uczestnictwa w zajęciach ich uczestnicy przede wszystkim mogą zawdzięczać sami sobie. Skromny udział osoby prowadzącej powinien się jedynie ograniczać do roli współorganizatora własnej aktywności uczniów.

Kiedy prowadzę zajęcia z młodzieżą, słyszę często, że podobnymi metodami pracowali na lekcjach wiedzy o społeczeństwie prowadzonymi przez Jacka Strzemiecznego i jego zespół skupiony w Centrum Edukacji Obywatelskiej. Ich metoda spowodowała lawinowy wręcz przyrost umiejętności pracy nauczycieli WOS-u metodami aktywizującymi. Ostatnie lata i zdecydowane odejście placówek doskonalenia nauczycieli od form statycznych na rzecz propozycji aktywnych spowodowały, że coraz więcej uczących ma co najmniej świadomość, a nierzadko i konkretne umiejętności, posługiwania się w pracy metodami w bardziej zróżnicowanym stopniu angażującym ucznia w to, co się dzieje na lekcji.

Metody aktywizujące nie mają nic wspólnego z bałaganem. Prowadzone w ten sposób zajęcia wymagają oczywiście dynamiki, ruchu, nierzadko towarzyszy im nawet hałas. Nie jest to jednak brak porządku. Lekcja prowadzona w ten sposób trochę przypomina film w przyspieszonym tempie. Szybko przemieszczające się postacie sprawiają wrażenie przypadkowości, a dźwięk jest niezrozumiały. Ten sam film widziany w normalnym tempie eliminuje wspomniane wrażenia. Okazuje się, że wszystko działo się tak, jak się dziać powinno.

Tak też jest na lekcjach prowadzonych z większą dynamiką. Wszystko się dzieje szybciej. Co więcej, działanie to umożliwia zróżnicowanie i rzeczywiste zaangażowanie wszystkich uczestników zajęć. A co najważniejsze, tak przeprowadzone lekcje pozostawiają czas na refleksję: myślimy o tym, co zrobiliśmy i co dzięki temu zostało utrwalone na dłużej.

Refleksja, czyli namysł i twórcza analiza, przefiltrowanie własnych doświadczeń przez sito osobistych przekonań, emocji oraz dotychczas zdobytej wiedzy. Oto cel, który powinniśmy sobie stawiać, którego realizację powinniśmy zalecać uczestnikom naszych działań edukacyjnych.

Nie tylko „wiem”, bo to na pewnym poziomie musi się zmienić w naturalne „wiem, że nic nie wiem”. Podstawą powinno się stać „doświadczyłem”, co w konsekwencji oznacza: dowiedziałem się czegoś, nabyłem umiejętności, jak to wykorzystywać i stałem się trochę mądrzejszy, o stopień lepszy, może bardziej tolerancyjny.


Jan Szkolny