Osobowość nauczyciela wychowawcy

W wielu zawodach najważniejsze jest posiadanie wykształcenia, doświadczenia, a przede wszystkim fachowe wykonywanie powierzonych czynności. Podstawowym zadaniem mechanika samochodowego jest naprawiać auta, informatyka – dokonywać operacji komputerowych, pielęgniarki – mierzyć ciśnienie, robić zastrzyki itd. Nieco trywializując, pragnę uzmysłowić, iż aby dobrze wykonywać większość zawodów, trzeba mieć odpowiednią wiedzę, umiejętności i sprzęt. Zdecydowanie inna w tym względzie jest praca nauczyciela wychowawcy. Owszem, ukończenie studiów, posiadanie pewnego warsztatu są niezbędne, jednak powodzenie i odniesienie sukcesu – własnego i uczniów – zależy przede wszystkim od cech osobowości.

W literaturze istnieje wiele definicji odnoszących się zarówno do pojęcia osobowości, jak i nauczyciela czy wychowawcy. W celu uniknięcia niejasności oraz zawężenia nieco tak obszernie i wielostronnie traktowanych zagadnień, wybrałam definicje, które według mnie są najbardziej adekwatne do podejmowanego tematu.

Nauczyciel to pracownik placówki oświatowej, który posiada kwalifikacje do nauczania i wychowywania swoich podopiecznych (W. Okoń). Jest także – zgodnie z Kartą Nauczyciela – obowiązany rzetelnie realizować zadania związane z powierzonym mu stanowiskiem oraz podstawowymi funkcjami szkoły: dydaktyczną, wychowawczą i opiekuńczą; wspierać każdego ucznia w jego rozwoju oraz dążyć do pełni własnego rozwoju osobowego. Wychowawcą jest zaś ten nauczyciel, który odpowiada za koordynację i prowadzenie pracy wychowawczej w klasie. Do jego zadań należy poznanie uczniów i ich warunków domowych, czuwanie nad zachowaniem, postawami społeczno-moralnymi, kulturą i zdrowiem, kształtowanie pozytywnego stosunku do nauki, organizowanie pomocy i opieki w indywidualnych przypadkach.

W odniesieniu do edukacji wczesnoszkolnej osoba, której powierza się klasę, pełni – w myśl powyższych definicji – funkcję podwójną: nauczyciela i wychowawcy. Według E.R. Hilgarda osobowość to zorganizowana struktura cech indywidualnych i sposobów zachowania, które decydują o specyficznych sposobach przystosowania się danej jednostki do jej środowiska. Struktura osobowości jest układem niepowtarzalnym.

T. Kotarbiński jest autorem zdania: Nauczyciel i wychowawca przeżywa chwile zasłużonej radości, gdy ci, których oblicze współkształtował, stali się mędrsi i lepsi dzięki owym kształtującym wysiłkom. Aby współczesny nauczyciel wychowawca mógł odczuć tę zasłużoną radość z pracy zawodowej, z faktu, iż jego uczniowie i wychowankowie robią postępy w każdej sferze swego rozwoju, musi spełniać określone warunki odnoszące się do jego osobowości.  

Nie sposób wymienić wyczerpującej listy cech, jakimi powinien się odznaczać idealny nauczyciel, spróbuję więc wymienić te, które uważam za najważniejsze. Skupię się wokół czterech wyznaczników: właściwości osobowościowych w sferze społecznej, emocjonalnej, etycznej i poznawczej. Nauczyciel wychowawca, z racji wykonywanego zawodu, nie jest zamknięty w tzw. czterech ścianach sam ze sobą, ale bezustannie obcuje z innymi osobami, zarówno z uczniami, rodzicami, jak i innymi nauczycielami. Dlatego też powinien spełniać określone warunki, umożliwiające efektywny kontakt z otoczeniem.

W celu ich wyróżnienia posłużę się wybranymi cechami osobowości (dotyczącymi sfery społecznej), jakie na zasadzie antagonizmów wyróżnił amerykański badacz W.T. Norman. Oto one:
– rozmowny – milczący,
– szczery, otwarty – zamknięty,
– śmiały – ostrożny,
– towarzyski – samotnik,
– niezazdrosny – zazdrosny,
– delikatny, miły – ostry,
– współpracujący – negatywistyczny.

Nauczyciel wychowawca na pewno nie może być osobą z natury milczącą. Nie oznacza to także, że powinien dużo mówić. Jak w większości sytuacji pedagogicznych niezawodna jest zasada złotego środka. Wskazane jest bycie rozmownym, gdyż dzieci bardzo potrzebują dialogu z nauczycielem, a jego rady i opinie są często najważniejsze dla uczniów. Milczek nauczyciel nie zdobędzie zaufania podopiecznych, gdyż ze względu na brak odzewu z jego strony dzieci nie zgłoszą się do niego ze swymi radościami, smutkami, problemami. Nie znajdzie też płaszczyzny porozumienia i współpracy z rodzicami, którzy przecież są niezwykle chłonni informacji na temat postępów czy trudności ich pociech.

Ważne jest także to, co się mówi. I tu wyłania się kolejna z cech osobowości pożądana u nauczyciela wychowawcy, a mianowicie szczerość i otwartość. Zarówno dzieci, jak i rodzice potrzebują kontaktu z nauczycielem, wierząc w jego dobre intencje, chęć niesienia pomocy, uwzględnianie specyficznych okoliczności oraz rzetelność w przekazywaniu informacji.

Kolejna para cech wyróżniona przez W.T. Normana: śmiałość i ostrożność nie powinny się wykluczać, ale uzupełniać. Są sytuacje, w których nauczyciel musi się posługiwać intuicją i taktem pedagogicznym, a zatem w zależności od okoliczności musi działać zdecydowanie lub zdobyć się na subtelność. W stosunku do dzieci przyjęcie danej postawy zależy także od ich indywidualnych cech. Uważam, że w odniesieniu do rodziców należy zachować swoistą ostrożność, gdyż żaden rodzic nie lubi, gdy o jego dziecku mówi się źle. W tym wypadku nauczyciel powinien wykazać się ogromną dozą dyplomacji i taktu, sugerując jednocześnie swoje obiekcje. Pomijam tu oczywiście podejście do sytuacji skrajnych.

Wśród cech osobowościowych wychowawcy powinna się znaleźć także delikatność, ogłada oraz bycie miłym. Aby posiąść te właściwości, niezbędny jest kontakt z innymi osobami, a więc na pewno nie sprzyja temu bycie samotnikiem. Współczesny nauczyciel powinien się orientować praktycznie we wszystkich dziedzinach życia społecznego, być otwarty na wszelkie nowości, a jednocześnie rozsądnie dokonywać wyborów. Jako wzór dla swych podopiecznych winien się wystrzegać zazdrości i uczyć nawiązywania współpracy z różnymi osobami w celu osiągnięcia sukcesu.

W sferze osobowościowej dotyczącej uczuć nauczyciel wychowawca powinien przede wszystkim się wykazać inteligencją emocjonalną. Według D. Golemana charakteryzują ją następujące cechy:
– samoświadomość – wiedza o swoich stanach wewnętrznych, preferencjach, możliwościach i ocenach intuicyjnych, czyli świadomość emocjonalna, poprawna samoocena, wiara w siebie, tj. silne poczucie własnej wartości i świadomość swoich możliwości oraz umiejętności;
– samoregulacja – panowanie nad swoimi stanami wewnętrznymi, impulsami i możliwościami, czyli samokontrola, a ponadto bycie uczciwym, sumiennym, innowacyjnym oraz elastycznym w stosunku do zmian;
– motywacja – skłonności emocjonalne, które prowadzą do nowych celów lub ułatwiają ich osiągnięcie, czyli dążenie do osiągnięć, zaangażowanie, inicjatywa, optymizm;
– empatia – uświadamianie sobie uczuć, potrzeb i niepokojów innych osób, czyli rozumienie innych;
– umiejętności społeczne – umiejętność wzbudzania u innych pożądanych reakcji, czyli wpływanie na innych, porozumienie, łagodzenie konfliktów, przewodzenie, tworzenie więzi, współpraca i współdziałanie w zespole.

Emocjonalne zaangażowanie nauczyciela, jego otwartość wobec dzieci wyzwala u nich podobne reakcje, a więc pozytywną postawę i potrzebę aktywności poznawczej. Ponadto wychowawca powinien być pogodny i mieć poczucie humoru. Nauczyciel radosny, który nie wpada w gniew z byle powodu, jest lubiany i szanowany przez dzieci, brak zaś poczucia humoru przeszkadza w znalezieniu wspólnego języka z uczniami, a także rodzi nieufność.

Charakteryzując cechy osobowości nauczyciela wychowawcy w sferze etycznej, mam na myśli jego postawę moralną. Według A. Tchorzewskiego do podstawowych wyznaczników owej postawy należą prawość, odpowiedzialność i prawda. Prawy nauczyciel to taki, który odwołuje się do dóbr moralnych i kieruje się nimi w pracy pedagogicznej oraz ukazuje podmiotowi wychowania, czyli uczniowi, różne wartości, a jego stosunek do samego siebie i innych osób jest zgodny z normami obyczajowymi. Do prawości w pracy nauczyciela A. Tchorzewski zalicza także inne cechy, a mianowicie odpowiedzialność, wierność, sprawiedliwość, uczciwość oraz skromność i życzliwość.

Wychowawca, zwłaszcza pracujący z dziećmi, musi być świadomy swych obowiązków oraz bardzo odpowiedzialny za wszelkie podejmowane działania lub ich zaniechanie w stosunku do uczniów. Musi także pamiętać o tym, że dziecko to nie przedmiot, na którym można eksperymentować, ale pełnowartościowy człowiek mający swoje potrzeby oraz wymagający traktowania w sposób uczciwy i sprawiedliwy. Ponadto nauczyciel w swym obyciu, zachowaniu, sposobie ubierania się powinien być skromny. Dzięki temu szybciej zdobędzie zaufanie dzieci i rodziców i zmniejszy dystans w stosunku do nich.

Podobnie jest z życzliwością, która powinna cechować każdego pedagoga. Wynika to z samej pełnionej przez niego funkcji. Nauczyciel szyderczy, nietolerancyjny wobec psot i figlów dziecięcych, będący chłodnym moralistą i sumiennym nadzorcą zostanie z pewnością znienawidzony przez dzieci i poniesie druzgocącą klęskę w pracy wychowawczej.

Kolejnym wyznacznikiem osobowości nauczyciela w sferze etycznej zaproponowanym przez A. Tchorzewskiego jest prawda. Na jej podstawie wychowawca powinien budować swoje relacje z uczniem. Tym samym musi on eliminować z procesu edukacyjnego różne formy pochlebstw, fałszu i zakłamania, a także zorganizowane i zakamuflowane przemilczenia. Aby nauczyciel miał możliwości odniesienia sukcesu w pracy dydaktyczno-wychowawczej, musi cenić ucznia z uwagi na szansę przekazania mu prawdy i zwracać się do niego ze stałą życzliwością, gdyż wtedy uczeń zaufa nauczycielowi, jego myśleniu i jego umiłowaniu prawdy. Ponadto jeśli dziecko przyłapie nauczyciela na fałszu i kłamstwie, istnieje duże prawdopodobieństwo, iż samo zacznie postępować podobnie. Odnosi się to zwłaszcza do edukacji małych dzieci, które w swoim nauczycielu widzą ogromny autorytet i pragną być takimi jak on.

Odpowiedzialność jako cechę osobowości nauczyciela można rozpatrywać na czterech płaszczyznach: odpowiedzialność ze względu na przypisaną rolę, funkcję; wewnętrzna odpowiedzialność nauczyciela względem samego siebie; odpowiedzialność przed kimś oraz odpowiedzialność wynikająca ze znajomości właściwych norm postępowania, które sugerują przewidywane skutki.

Wynika z tego, że nauczyciel powinien mieć świadomość, iż odpowiada przed wszystkimi, którzy zaufali jego kompetencjom i kwalifikacjom w dziedzinie wychowania dzieci, a więc zaczynając od rodziców, a kończąc na całym społeczeństwie. Odpowiedzialność zaś względem siebie ma wymiar wewnętrzny i wiąże się z innymi cechami osobowości nauczyciela oraz jego zainteresowaniami i zamiłowaniami zawodowymi. Uważam jednak, że każdy, kto decyduje się na pracę związaną z edukacją innych, a zwłaszcza dzieci, posiada takie predyspozycje i cechy charakteru, które mobilizują go, by osiągnąć satysfakcję zawodową nie tylko względem uczniów, ale także względem siebie.

Nauczyciel wychowawca powinien być także świadomy odpowiedzialności przed uczniami, rodzicami, radą pedagogiczną, dyrektorem itd. Wiąże się ona przede wszystkim z realizacją założonych celów. Tak więc do cech osobowości pedagoga powinny się zaliczać także sumienność i wytrwałość, które pomogą mu dążyć do owych celów. Niezbędne jest także, by był świadomy skutków swojego postępowania w stosunku do wychowanków. Pomoże mu to z pewnością wybierać takie środki, formy i metody pracy, które przyniosą korzyści uczniom i zminimalizują ewentualne uchybienia.

Osobowość nauczyciela wychowawcy w sferze poznawczej powinna cechować przede wszystkim naturalna ciekawość świata i innych osób. Pedagog musi się orientować w wielu kwestiach, począwszy od sytuacji rodzinnej, zainteresowań, problemów i radości swoich podopiecznych, a skończywszy na polityce i gospodarce. Niezbędne jest ponadto podążanie za nowościami literatury i czasopiśmiennictwa pedagogicznego oraz wykorzystywanie technologii informacyjnych w pracy zawodowej. We współczesnych czasach niemal każdy uczeń ma styczność z komputerem, środkami medialnymi itp. Jeśli więc nauczyciel chce być – używając określenia potocznego – na czasie i stanowić dla dzieci autorytet, który potrafi zaciekawić nie tylko tematem, ale także sposobem prowadzenia zajęć, musi uaktualniać swoją wiedzę i ciągle poszukiwać nowych, lepszych rozwiązań dotyczących pracy pedagogicznej.

Nauczyciel wychowawca wśród cech swej osobowości powinien mieć także zawziętość (w dobrym tego słowa znaczeniu) oraz ciągłe uczucie niedosytu wiedzy, które mobilizowałoby go do podejmowania coraz to nowych kursów, szkoleń czy uczęszczania do różnych szkół, których ukończenie podnosiłoby jego kwalifikacje i umiejętności.

Na zakończenie pragnę jeszcze raz podkreślić, iż nie sposób stworzyć wyczerpującej listy cech osobowościowych, które powinien posiadać nauczyciel wychowawca. Jan Paweł II, który kreślił stojące przed pedagogami zadania, sposób ich realizacji oraz tym samym osobowość pożądaną u nauczycieli wychowawców powiedział: Niechaj w pracy wychowawczej wszyscy zaangażowani w nią ludzie poczują się związani najpiękniejszym zadaniem – cierpliwego i pełnego spokojnej mądrości ukazywania dojrzewającym ludziom, jak być człowiekiem naprawdę.


Joanna Hołodiuk
Żary