Dobro i zło w pojęciu małych dzieci

 Żyjemy w epoce, w której każdego dnia stajemy przed przeróżnymi problemami natury moralnej; są to patologie związane z bezrobociem; wybory między racjami za i przeciw stosowaniu kary śmierci; w kwestii upowszechnienia praktyk eutanazji; dotyczące przekupstwa na szczytach władzy, przejawów demoralizacji, degradacji środowiska, narkomanii, przemocy w życiu publicznym i w rodzinie i wielu, wielu innych zagadnień społecznych. Jak zainteresować dzieci tymi tematami i nauczyć je wyciągania wniosków w kwestii zachowań i postaw?

Taka konieczność pojawia się wraz z pójściem dziecka do szkoły, kiedy styka się ono z różnymi zachowaniami rówieśników, rozmaitym rozumieniem pojęć społeczno-moralnych wyniesionym z domu. Na początku pojmowanie to dotyczy głównie poczucia uczciwości oraz respektowania określonych zasad zawartych w nakazach i zakazach. Dzieci w tym wieku – według im tylko znanych kryteriów – potrafią już odróżniać prawdę od fałszu. Rola nauczyciela w kształtowaniu pojęć moralnych u dzieci w klasach początkowych – dzięki działaniu w sferze motywacji i uczuć – polega na podsuwaniu takich drogowskazów, które będą pomocne w utrwalaniu właściwych wyborów moralnych.

Wraz z wiekiem dziecko przechodzi coraz wyższe etapy rozwoju moralnego, co nie znaczy, że u wszystkich przebiegają one jednakowo. Niektóre jednostki mogą zatrzymać się w rozwoju moralnym, co może mieć negatywny wpływ na ich późniejsze przystosowanie społeczne. Zadaniem wychowawców jest uczenie rozumienia pojęć jako elementów niezbędnych w poznawaniu otaczającej rzeczywistości. Drogą do tego jest kojarzenie nazw z rzeczami, zjawiskami, procesami kulturowymi, społecznymi i moralnymi.  

Spróbowałam zbadać, jaki jest poziom rozumienia pojęć społeczno-moralnych uczniów w młodszym wieku szkolnym oraz w jakim stopniu poziom rozumienia tych pojęć wpływa na wartościowanie czynów moralnych. W tym celu posłużyłam się formularzem opracowanym przez A. Gurycką, dostosowanym do poziomu dzieci dziesięcioletnich. Na pytania odpowiadało szesnaścioro uczniów klasy trzeciej szkoły podstawowej ze środowiska wiejskiego. Czterdzieści pytań, które im zadałam, podzieliłam na pięć grup tematycznych, dotyczących takich pojęć, jak samodzielność, pomoc innym, udział w życiu społecznym klasy, ocena zachowania innych oraz ocena samego siebie. Można było wybrać odpowiedź: tak; nie; nie wiem lub odnoszącą się do nastawienia emocjonalnego: lubię to robić; cieszę się, że to robiłem; nie chcę tego robić; nie lubię; sprawia mi to przykrość; jest mi to obojętne. Aby poznać ich nastawienie społeczno-moralne, ułożony przeze mnie test słownikowy dotyczył takich pojęć, jak: uczciwy, bohater, kłamca, nieobowiązkowy, niekoleżeński, oszust, życzliwy, nieżyczliwy, obowiązkowy, prawdomówny, tchórz, koleżeński.

Analiza uzyskanych wyników wskazuje, że najwyższy poziom w zakresie doświadczeń społecznych dotyczy grupy tematycznej samodzielność. Równie dobry poziom dzieci prezentują w zakresie tematyki związanej z pomocą innym, co często jest przedmiotem oddziaływań wychowawczych. Dobry jest również poziom doświadczeń uczniów związanych z udziałem w życiu społecznym klasy, szkoły, środowiska – chętnie i aktywnie biorą udział w życiu klasy, uroczystościach klasowych, szkolnych i środowiskowych. Znacznie niższą aktywność uczniowie przejawiają z własnej inicjatywy i w informowaniu innych. Trudno jest im ocenić zachowania innych osób, przeciwstawić się złemu, nieodpowiedniemu zachowaniu, co być może wynika z obawy przed brakiem akceptacji ze strony rówieśników.

Jednak w teście słownikowym uczniowie dokonali prawidłowej oceny zachowań, co wskazywałoby na to, iż dobrze znają dyrektywy postępowania w tym zakresie. Najniższy jest stopień samooceny.

Test słownikowy do badania rozumienia pojęć społeczno-moralnych składał się z dziewięciu zadań. Ogółem 70% uczniów dokonuje prawidłowych wyborów społeczno-moralnych, poprawnie kojarzy pojęcia z ich definicjami i potrafi określić dane pojęcie. Najlepszych odpowiedzi (89,5%) udzielili uczniowie w przypadku zadań dotyczących kłamstwa i prawdy, co wynika z bezpośrednich oddziaływań wychowawczych dorosłych, rodziców oraz nauczycieli.

Uczniowie dobrze znają (87,5%) normy dotyczące koleżeństwa, z czym bezpośrednio i najczęściej stykają się w szkole, gdzie na zajęciach wpajane są zasady właściwego współżycia. Znacznie niższy poziom uczniowie przejawiają w zakresie pojęć dotyczących życzliwości i obowiązkowości (78%), natomiast norma uczciwości (59%) i bohaterstwo (58,7%) prezentują najniższy poziom, chociaż problematyka uczciwości jest bardzo często omawiana w toku różnego rodzaju działalności wychowawczej. Natomiast w przypadku pojęcia dotyczącego bohaterstwa uczniowie najprawdopodobniej nie potrafili w pełnym stopniu skojarzyć pojęcia z cechami, jakie je charakteryzują.

Wyniki badań dotyczących aktywności społecznej dziesięcioletnich uczniów i rozumienia przez nich pojęć społeczno-moralnych wskazują, że z jednej strony mamy do czynienia z bardzo dobrą znajomością reguł dotyczących prawdy i koleżeństwa, z drugiej zaś ze słabą dotyczącą bohaterstwa i uczciwości. Stwierdzić można zatem, iż w kształtowaniu sfery społeczno-moralnej uczniów dominują liczne oddziaływania wychowawcze, kontakty (przyjaźnie, konflikty) z rówieśnikami, które działają z różnym nasileniem i w różnym stopniu.


Lilla Bobakowska
Szkoła Podstawowa w Jasiennej