Diagnozowanie dzieci wykorzystywanych seksualnie

Rozmowa z dzieckiem, które przeżyło zbliżenie seksualne z dorosłym, jest dla niego tak ciężkim przeżyciem, że nieumiejętne jej przeprowadzenie może jeszcze bardziej pogłębić poczucie doznanej krzywdy. Niemniej, aby dociec prawdy taka rozmowa jest konieczna. Chodzi teraz o to, by przeprowadzenie procedur diagnostycznych przebiegało w optymalnych warunków nieszkodzących samopoczuciu dziecka. Zadaniem badającego jest stworzenie psychologicznie bezpiecznej sytuacji, w której dziecko nie byłoby wtórnie narażone na dodatkowe traumatyczne przeżycia.

Psychiczny komfort osoby badanej zależy w dużej mierze od osoby przeprowadzającej badanie psychologiczne: od posiadanych kwalifikacji i kompetencji poznawczo-praktycznych oraz, co jest nie mniej ważne, od jego kompetencji osobistych. Zdarza się, że w przypadku przesłuchiwania dzieci wykorzystanych seksualnie, mimo posiadania odpowiednich kwalifikacji zawodowych, psycholog nie czuje się wystarczająco dobrze pod względem psychicznym do nawiązania kontaktu. Istnieje kilka podstawowych warunków, których spełnienie pomaga w znacznym stopniu zapobiec stresowi w podobnej sytuacji oraz ułatwia nawiązanie kontaktu.

Po pierwsze trzeba zdać sobie sprawę, że dziecko wymaga innego sposobu traktowania niż dorosły ze względu na odmienne sposoby pojmowania rzeczywistości, rozumienia i komunikowania się z otoczeniem. Dlatego kluczową kwestią jest dostosowanie charakteru rozmowy do poziomu rozwoju i doświadczenia dziecka. Zrozumienie przez dziecko pytań zadawanych przez psychologa jest warunkiem uzyskania trafnych i rzetelnych informacji. W kontakcie z dzieckiem powinno się używać języka prostego, dostępnego dla dziecka: mówienie krótkimi zdaniami, używanie prostych słów, unikanie skomplikowanych konstrukcji gramatycznych, podwójnych zaprzeczeń, używanie imion, a nie zaimków. Psycholog również powinien być czujny przy zadawaniu pytań, na które odpowiedzi brzmią „tak” lub „nie”, albo pytań sugerujących typu „prawda”?

Dalej, w zależności od etapu rozwojowego, na którym znajduje się dziecko, posiada ono inną wiedzę na temat seksualności oraz inną świadomość seksualną. Dlatego jest konieczne, by dorosły posiadał też wiedzę dotyczącą dziecięcych teorii seksualności oraz źródeł, z których dziecko może czerpać informację na temat seksualności dorosłych i swojej własnej. Psycholog powinien umieć odróżnić wiedzę dziecka zdobytą w sposób naturalny, właściwy dla danego okresu rozwojowego, od wiedzy której źródło może stanowić patologiczna relacja dorosły – dziecko.

Owa relacja często jest przyczyną nadmiernej seksualizacji dziecka przejawiającej się w promiskuitycznej postawie wobec innych dzieci i dorosłych. Takie nieadekwatne zachowania dziecka są sygnałami dla dorosłego, żeby podjąć działania polegające nie na ich zwalczaniu, lecz na poszukiwaniu źródeł oraz przyczyn takiej postawy dziecka. Ważne jest, żeby sam psycholog odznaczał się wysoką świadomością i zdolnością kontrolowania własnych emocji związanych z seksualnością, zdolnością słuchania i rozmawiania na temat zachowań seksualnych w swobodny sposób oraz stworzenia bezpiecznej sytuacji, by dziecko nie czuło skrępowania, rozmawiając na te tematy.

Gotowość do minimalizowania przez psychologa wzbudzających lęk elementów rozmowy może w dużym stopniu ułatwić mu kontakt z dzieckiem: mniej oficjalny strój, siedzenie w sposób umożliwiający dobry kontakt wzrokowy, wystrój pokoju, a jeśli to będzie konieczne – przeprowadzenie przesłuchiwania w domu dziecka. Istotną kwestią jest również wybór osoby badającej pod względem płci w celu uniknięcia przenoszenia przez dziecko uogólniającej reakcji związanej ze sprawcą na inne osoby tej samej płci.  

Podmiotowe traktowanie dziecka

W kontakcie z dzieckiem psycholog powinien respektować zasadę podmiotowego traktowania osoby badanej, która przejawia się m.in. w podążaniu za dzieckiem tak, aby ujawniły się właściwości jego funkcjonowania i problemy subiektywnie przez dziecko przeżywane, lub kiedy wykorzystuje swoją wiedzę na temat dziecka po to, by stwarzać sytuacje, które służą jego rozwojowi, a także uznając prawo dziecka nieaprobowania kontaktu z psychologiem. Podmiotowy stosunek psychologa do osoby badanej przejawia się również w orientacji indywidualistycznej, kiedy to zwraca się uwagę na to, co się dzieje z jednostką i w jednostce. Jest to szczególnie ważne w przypadku, kiedy klientem jest małe dziecko, które samo przez się jest istotą bezbronną i nieświadomą swoich praw.

Podmiotowe pomaganie to także ujmowanie osoby wspomaganej jako wolnej w dokonywanych wyborach i podejmowanych decyzjach. Również kontakty z psychologiem nie mogą być w żadnym razie realizowane pod presją ze strony instytucji i osób dorosłych. Sprawa jest jeszcze bardziej skomplikowana w przypadku, gdy mowa jest o ofierze wykorzystania seksualnego. W tej sytuacji przeprowadzenie procedury przesłuchiwania następuje na zlecenie instytucji – sądu, gdyż rozmowa psychologa z dzieckiem jest jednym z najważniejszych elementów dochodzenia w sprawie. Do obowiązków psychologa należy zatem sprawdzenie faktu wykorzystania oraz sporządzenie opinii.

Ze względu na różne kwestie etyczne, wynikające z indywidualnej wrażliwości i życzliwości psychologa, powinno się włożyć dużo wysiłku nie tylko w zapewnienie dziecku przyjaznej atmosfery podczas badania, ale również w zbadanie zaburzonego obszaru funkcjonowania i jeśli będzie to konieczne, a w większości przypadków wykorzystywania pomoc psychologiczna jest niezbędna, w podjęcie czynności interwencyjnych w celu zmniejszenia występowania negatywnych skutków wykorzystywania w przyszłości.

Zachowanie praw jednostki

Kolejnym ważnym problemem diagnozowania dziecka wykorzystanego jest przestrzeganie prawa jednostki do prywatności i intymności. Cel przesłuchania – sprawdzenie czy doszło do faktu wykorzystania – dotyczy bardzo intymnej sfery funkcjonowania człowieka, a dla dziecka jest to również sytuacja nienaturalna, traumatyczna, wiążąca się z wieloma emocjami.

Z kodeksu etyczno-zawodowego psychologa wynika, że wnikanie w intymne sprawy klienta jest dopuszczalne jedynie w takim zakresie, jaki wynika z celów pomocy psychologicznej. Zadaniem psychologa jest więc doprowadzić do rozmowy w taki sposób, żeby dziecko nie poczuło się przerażone i zawstydzone.

Pytania na tematy intymne w żadnym przypadku nie mogą być zadawane w początkowych fazach kontaktu, zanim dziecko nie oswoi się z sytuacją i nie zrodzi się wzajemna akceptacja i zaufanie między nim a psychologiem. Często się zdarza, że dziecko nie chce rozmawiać z psychologiem na te tematy albo rozmowa wzbudza w nim lęk i reaguje płaczem. Wtedy można zastosować inne, mniej traumatyczne techniki zdobywania informacji, pozwalające zdystansować się do treści, które są przez badanego komunikowane. Najczęściej są to techniki projekcyjne, takie jak rysunek, zabawa, stosowanie pacynek w roli opowiadających. Ważne jest, żeby psycholog w trakcie rozmowy wyrażał pełną akceptację dla tego, co dziecko mówi, nie oceniając go i przejawiając oznaki zainteresowania rozmową w sposób werbalny, jak również drogą niewerbalną.

Pomoc psychologa po zakończeniu przesłuchania

Ważne jest, żeby psycholog towarzyszył dziecku również po zakończeniu procesu diagnozowania. Sposób zakończenia diagnozowania jest tak samo istotny jak pozostałe jego fazy. Bardzo ważne jest, żeby dziecko po zakończeniu rozmowy uwolniło się od ciążących mu tajemnic, nabrało wiary w siebie i poczucia pewności. Jeśli proces przesłuchania w pośpiechu, zaraz po otrzymaniu potrzebnych informacji, dziecko może mieć poczucie bycia potraktowanym w sposób instrumentalny, poczuć się wykorzystane przez psychologa. Faza zamknięcia przesłuchania daje okazję do zaoferowania dziecku wsparcia, możliwość zadania dodatkowych pytań przez dziecko, rozmowy o jego lękach. Dziecko powinno opuścić pokój w przekonaniu, że zostało zrozumiane przez psychologa, że nie zostało negatywnie ocenione, że w tym, co się stało, nie ma jego winy i nie ponosi ono za to odpowiedzialności. Zadaniem psychologa jest sprawić, żeby dziecko było przekonane o tym, że przeprowadzona rozmowa była potrzebna i że przesłuchujący nie ma powodów, aby wątpić w prawdziwość jego wypowiedzi.

Niezbędnym elementem zakończenia procesu diagnozowania jest przeprowadzenie rozmowy z rodzicami lub opiekunami dziecka. Rodzice to najbliższe w otoczeniu dziecka osoby, które mogą mu udzielić koniecznego wsparcia i pomóc w powrocie do normalnego funkcjonowania. Nie wolno przesadzać z przeprowadzeniem rozmów na temat traumatycznych wspomnień, trzeba też mieć poszanowanie dla prywatności dziecka i nie rozmawiać w jego obecności z innymi osobami o tym, co się stało.

Z drugiej strony nie można być zbyt nadopiekuńczym i restrykcyjnym. Jeżeli dziecko będzie czuło, że wykorzystywanie ogranicza jego swobodę lub narusza dotychczasowy tryb życia, trauma może się pogłębić. Trzeba zachować dotychczasowe reakcje emocjonalne i fizyczne wobec niego. Rodzice również potrzebują odpowiedniego przygotowania w obliczu trudności, z którymi mogą się spotkać w relacjach z dzieckiem, aby poradzić sobie z własnymi emocjami, które wynikają z faktu, że ich dziecko zostało skrzywdzone.

W procesie diagnozowania ważne jest, aby koncentrować się na samym procesie diagnozowania i na roli psychologa przesłuchującego dziecko, nie zapominając o pierwotnym celu spotkania z dzieckiem – stworzeniu przestrzeni, w której będzie się ono czuło bezpiecznie. Taka bezpieczna przestrzeń zależy od tego, jak psycholog zrealizuje swoje zadania w kolejnych etapach postępowania diagnostycznego – jak przygotowuje się do spotkania z dzieckiem, w jaki sposób nawiąże i podtrzyma kontakt z nim oraz w jaki sposób zakończy proces diagnozowania. Na każdym etapie psycholog powinien pamiętać o głównej zasadzie – o pomaganiu dziecku oraz respektowania jego praw.


Olga Galimska
Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu