Uogólnienia powstające w myśleniu

 

W ostatnim okresie Wygotski rozumiał znaczenie jako szczególny twór psychiczny, dzięki któremu słowo może pełnić funkcję znaku na długo przed możliwością uświadomienia sobie jego odrębności od przedmiotu. Znaczenie traktował jako uogólnienie konieczne w komunikacji międzyludzkiej. Słowo nie jest już tylko warunkowym bodźcem, jego znaczenie nie jest tylko funkcją uświadomienia roli, jaką pełni w organizacji celowej działalności człowieka – znaczenie słowa jest ostatecznie uogólnieniem, którego używanie prowadzi do wyższego, kulturowo zdeterminowanego uporządkowania obrazu rzeczywistości (stającej się treścią porozumiewania się z innymi).

Wygotski przedstawił rozwój tych uogólnień (możliwy dzięki komunikowaniu się dziecka z dorosłym) i wynikający z niego rozwój świadomości. Wyróżnił trzy główne szczeble w rozwoju pojęć: synkretyczny, kompleksowy, pojęciowy. Na pierwszym szczeblu znaczeniem słowa jest nieokreślony dostatecznie, przypadkowy, synkretyczny zlepek pojedynczych przedmiotów, które w taki czy inny sposób zespoliły się w wyobrażeniu i spostrzeżeniu dziecka w jeden obraz. Przy jego tworzeniu decydującą rolę gra synkretyzm spostrzegania czy działania dziecka i dlatego obraz ten jest niesłychanie nietrwały.

Podstawą kompleksu natomiast są związki faktyczne, odkryte w bezpośrednim doświadczeniu. Myślenie kompleksowe oznacza, że tworzone w ten sposób uogólnienia są kompleksami pojedynczych, konkretnych przedmiotów powstałymi już nie tylko na podstawie stwierdzonych subiektywnie we wrażeniach dziecka związków, lecz na podstawie związków obiektywnych, rzeczywiście istniejących między tymi przedmiotami. Znaczy to, że każdy związek może się przyczynić do włączenia danego elementu w kompleks, np. dziecko mówi “samochód” o czymś, co jedzie, ale też o czymś, co jest tylko czerwone lub co ma światła.

Ostatnim typem kompleksu (są jaszcze cztery inne), i moim zdaniem najbardziej interesującym, jest pseudopojęcie – na tym etapie rozwojowym uogólnienie powstające w myśleniu dziecka przypomina zewnętrznie pojęcia używane przez człowieka dorosłego, choć natura psychologiczna tych ostatnich jest odmienna. Zewnętrznie jest to pojęcie, od wewnątrz – to kompleks. Wspólny z pojęciem jest przedmiot odniesienia, inny natomiast jest rodzaj uogólnienia – występuje tu więc niezgodność w aspekcie znaczeniowym słowa.

Kompleks dziecka jest zbieżny w swym przedmiotowym odniesieniu z pojęciami dorosłych, ponieważ dzieci nie tworzą kompleksów samodzielnie, łącząc przedmioty w całościowe grupy, lecz znajdują już w mowie dorosłych słowa związane z określonymi grupami przedmiotów. Dziecko i dorosły przy wymawianiu słowa pies rozumieją się nawzajem, odnoszą to słowo do jednego i tego samego przedmiotu, mają na myśli tę samą konkretną treść, z tym tylko że dziecko myśli o konkretnym kompleksie psów, a dorosły o abstrakcyjnym pojęciu psa.

Komunikacja między dzieckiem i dorosłym jest możliwa tylko dzięki temu, że kompleksy dziecka pokrywają się z pojęciami dorosłego. Ważny jest więc społeczny aspekt uogólnienia: rozwija się po to, by możliwe było porozumiewanie się.

Znaczeniowa koncepcja świadomości jest próbą znalezienia w człowieku tego, co odróżnia go od zwierząt: Próbowaliśmy przede wszystkim wykryć w zachowaniu dziecka to, co jest właściwe człowiekowi i prześledzić historię rozwoju tak specyficznie ludzkich form działalności. Zwłaszcza w zagadnieniu inteligencji praktycznej interesowało nas przede wszystkim pochodzenie tych form działalności praktycznej, które można uważać za specyficzne dla człowieka.

Połączenie badań nad działaniem z badaniami nad mową (dotychczas traktowano je jako odrębne sfery, co doprowadziło do dwóch skrajnych stanowisk w psychologii: zoologicznego, traktującego wyższe formy pracy i myślenia człowieka jako kontynuację zaczątków tych procesów u małp oraz spirytualistycznego, rozpatrującego myślenie jako czysty akt duchowy, a myślenie werbalne jako największe odkrycie w życiu dziecka – nagłe zrozumienie relacji pomiędzy znakiem a jego znaczeniem) doprowadziło Wygotskiego do stwierdzenia, że manipulowanie przedmiotami przy równoczesnym stosowaniu znaków symbolicznych stanowi najważniejszy moment genetyczny w całym rozwoju umysłowym, pozwalający na przezwyciężenie naturalnych praw i wytworzenie specyficznie ludzkich form działania.
 

W momencie, kiedy dziecko za pomocą mowy opanowuje swoje własne zachowanie, zaczyna panować nad sytuacją; powstaje wówczas zarówno nowa organizacja zachowania, jak i nowe stosunki ze środowiskiem. Jesteśmy tu świadkami tworzenia się specyficznie ludzkich form zachowania, które zrywają ze zwierzęcymi sposobami zachowań i tworzą podstawy rozwoju inteligencji.

Dziecko dzięki jedności spostrzegania, mowy i działania (rozwiązuje problem nie tylko za pomocą oczu i rąk, ale także za pomocą mowy) zyskuje dodatkowe narzędzie. Mowa jest czynnikiem społecznym – włącza człowieka w społeczne relacje. Słowo stanowi dla dziecka nierozerwalny związek z działaniem i kiedy prosi dorosłego o pomoc w rozwiązaniu zadania, to jakby samo działało (czasem na tej samej zasadzie prosi o pomoc przedmioty – np. chce, żeby się przybliżyły). Stopniowo ta mowa społeczna (skierowana na drugiego) jest wypierana przez mowę egocentryczną – teraz to słowo dziecka uczestniczy i organizuje jego działanie, ze swej funkcji interpsychicznej przechodzi w intrapsychiczną. Początkowo tylko towarzyszy działaniu, spełnia funkcję odzwierciedlającą, później zaczyna wyprzedzać działanie i spełniać funkcję planującą. Ta ostatnia stanowi genezę wyższych funkcji psychicznych, a więc specyficznie ludzkiej świadomości, umożliwiającej dowolne działania, uniezależnione od bezpośrednio danego pola postrzeżeniowego. Jest to możliwe dzięki zapośredniczeniu:

Jeżeli na początku drogi rozwojowej dziecko manipulowało w sytuacji bezpośrednio danej, skierowując swoją aktywność wprost na interesujące je przedmioty, to teraz sytuacja staje się bez porównania bardziej złożona. Między przedmiotem interesującym dziecko jako cel a jego zachowaniem pojawiają się bodźce drugiego rzędu, skierowane nie bezpośrednio na obiekt, ale na organizację i planowanie własnego zachowania. Te bodźce werbalne, skierowane na samo dziecko i jego zachowanie, przekształcają się w procesie ewolucji ze środków stymulacji drugiej osoby w środki stymulacji własnego zachowania, radykalnie przekształcają całe zachowanie dziecka.

Za pomocą znaku, który początkowo jest narzędziem komunikacji z drugim człowiekiem, dziecko nabiera społecznego stosunku do samego siebie i swych zachowań, które stają się działalnością społeczną przeniesioną do wnętrza podmiotu. Dzięki relacjom z kimś zewnętrznym potrafi siebie również traktować przedmiotowo – do sfery obiektów dostępnych przekształceniu zostaje włączone także jego własne zachowanie. Jest to możliwe dzięki wdarciu się znaku w jedność spostrzegania, afektu i działania (to przez nią dziecko nie może uwolnić się od pola postrzeżeniowego). Zanim nastąpi zapośredniczenie w języku, świadomość funkcjonuje całościowo – brak jakiegokolwiek dystansu do tego, co się widzi, powoduje, że dziecko nie potrafi wyodrębnić siebie z otoczenia (świadomość pra – my): nie odróżnia tego, co znajduje się w jego świadomości, od tego, co jest w świadomości dorosłego (mówi gu – gu i uważa, że powinno zostać zrozumiane).

Operowanie znakiem rozbija tę jedność. Dzięki używaniu uogólnień (a są one konieczne do kontaktowania się z innymi) widzenie siebie i świata staje się właśnie uogólnione, odsyła do jakiejś kategorii, a więc jest uporządkowane, sensowne. Najpierw mowa dziecka wprowadza do spostrzegania analizę i wyodrębnia z całościowego kompleksu poszczególne punkty, potem spostrzeganie doznaje dalszych zmian, przezwyciężając swój poprzedni charakter, staje się skomplikowanym czynnikiem percepcji całych obrazów. Uwaga staje się dowolna – dziecko potrafi w sposób dowolny ją przenosić, przekształcając swoje spostrzeganie i uwalniając się od struktury danego pola, wprowadza do niego elementy przeszłości oraz przewidywany “kształt” przyszłości. Pamięć staje się logiczna, uwalnia działania dziecka od wpływu pamięci bezpośredniej, jednoczy i syntetyzuje przeszłość z teraźniejszością. Oczywiście zmiany te nie dzieją się od razu. W okresie niemowlęcym brak zróżnicowania poszczególnych funkcji. W okresie wczesnego dzieciństwa różnicuje się i rozwija spostrzeżenie (od niewerbalnego do werbalnego, sensownego, przedmiotowego), które jako centralna i dominująca funkcja determinuje czynność i rozwój reszty świadomości. W wieku przedszkolnym pamięć podporządkowuje sobie inne funkcje, a w wieku szkolnym dochodzi do niej uwaga. Dzięki rozwojowi uogólnienia kontaktowanie się z otoczeniem rozwija się na nowych zasadach, przez co kontakt ten jest sensowny, oparty na znaczeniach. Dziecko staje się świadome otaczającej je rzeczywistości – rozróżnia przedmioty, a one w uogólnieniu wchodzą w związki z wieloma innymi przedmiotami.

Widać, że systemowa budowa świadomości (specyficzne powiązania pomiędzy oddzielnymi funkcjami) rzutuje zarówno na spostrzeganie rzeczywistości, działanie w niej, jaki i stosunek dziecka do samego siebie. Około trzeciego roku życia dziecko włada już afektem i dawna sytuacja społeczna rozwoju okazuje się niewystarczająca – powstaje kryzys i wytwarza się nowy rodzaj kontaktowania z innymi, mający na celu emancypację podmiotu. Dziecko walczy o swoje “ja”, pojawia się szereg zachowań, których motyw związany jest z wyodrębnianiem się osobowości dziecka, a nie z jego chwilowym pragnieniem, motyw odróżniania się od sytuacji. Po prostu, kryzys dotyczy przebudowy społecznych stosunków między osobowością dziecka i otaczającymi je ludźmi.

Dziecko odkrywa istnienie swoich relacji z innymi i przez to może je zmienić. Kolejnym etapem jest uogólnienie swoich przeżyć. Przeżycia przedszkolaka, jego pragnienia i ich wyrażanie są niedostatecznie zróżnicowaną całością. U dziecka siedmioletniego obserwujemy początek różnicowania wewnętrznej i zewnętrznej strony osobowości. Dzięki uogólnieniu następuje obiektywne odkrycie istnienia własnych przeżyć – możliwość przedmiotowego na nie spojrzenia. Skutkiem jest usensownione przeżywanie – między przeżycia a spontaniczne zachowanie “wciska się moment intelektualny”.

Rozwój dziecka świadczy o tym, że mówienie uogólnieniami to nie tylko używanie ich jako narzędzi zewnętrznych wobec człowieka. Znaki to narzędzia wyjątkowe, bo działające na użytkownika. Zmieniają jego myślenie, zachowanie, uczucia. Uogólnienie świata odbywa się przecież w świadomości podmiotu – zmiana w odbiciu rzeczywistości zmienia dla niego wszystko. Dlatego Wygotski pisze: Uogólnienie jest pryzmatem przełamującym wszystkie funkcje świadomości. Wiążąc uogólnienie z kontaktowaniem się, widzimy, że uogólnienie jest funkcją świadomości jako całości, a nie tylko myślenia. Wszystkie akty świadomości są uogólnieniem. Taka jest mikroskopijna struktura świadomości.

Można powiedzieć, że operacja znakowa jest największą operacją, jaką człowiek przechodzi w swoim życiu.