Muzyczne zabawy i gry dydaktyczne

Aktywność muzyczna w szkole ma na celu rozwinięcie w dzieciach przede wszystkim dyspozycji twórczych, umożliwienie im dzięki odpowiednim zabiegom wychowawczo-pedagogicznym kształtowanie nawyków i potrzeb rozkoszowania się kulturą muzyczną, współdziałania w formowaniu szczególnie cennych cech osobowości, takich jak pomysłowość, fantazja, zdolności twórcze, wyobraźnia, samodzielność, zaradność, zdyscyplinowanie, skłonność do utrzymywania więzi społecznych, wrażliwość emocjonalna, potrzeba ładu, systematyczność, moralność itp.

Zabawy i dydaktyczne gry muzyczne mogą stanowić atrakcyjną formę aktywności dzieci również w przedszkolu. Zabawa ma istotne znaczenie dla całego psychicznego życia dziecka i błędem jest jej postrzeganie jako trywialnego marnowania czasu. Z drugiej zaś strony, celem zabawy z punktu widzenia dziecka jest po prostu zabawa. Bawi się, a przy okazji uczy, nie wiedząc o tym.

Buhler w 1935 roku sklasyfikował zabawy ze względu na ich treść. Wyróżnił ich cztery główne kategorie: funkcjonalną, fikcyjną, odbiorczą i konstrukcyjną. Pierwsza pojawia się na początku życia, polega na ćwiczeniu konkretnej funkcji lub umiejętności, zazwyczaj jeszcze słabo rozwiniętej, takiej jak np. klaskanie. Następnie pojawia się zabawa fikcyjna (w drugim roku życia), fantazje i udawanie; np. lalka czy miś w takiej zabawie są traktowane jak prawdziwe dziecko. Jest to moment, gdy zabawa staje się coraz bardziej symboliczna. Dziecko korzysta w dużym stopniu z wyobraźni, następuje rozwój mowy.

Kolejny etap to zabawa odbiorcza, kiedy dziecko słucha opowieści albo przygląda się wydarzeniom przedstawionym na obrazkach. Pod koniec drugiego roku życia pojawia się zabawa konstrukcyjna. Polega ona na rysowaniu, bawieniu się klockami, piaskiem oraz innymi naturalnymi materiałami. Pojawia się jeszcze jedna kategoria: zabawa z regułami, która wymaga z góry ustalonych procedur, jest wówczas nazywana grą; udział w takich zabawach zaczyna się z reguły w wieku przedszkolnym. Jeżeli jest to zabawa, którą kierują dorośli i ma ona na celu osiągnięcie określonych efektów, to i tak jest traktowana przez dziecko jako rozrywka.

Inna kategoryzacja rozwojowa (Rubin, Fein i Vandenberg 1983 oraz Bee 1989) przedstawia rozwój dziecka następująco: zabawa sensomotoryczna - występuje w pierwszych 12 miesiącach życia i składa się z eksploracji i manipulacji obiektami z użyciem wszystkich dostępnych strategii sensomotorycznych (np. wkładanie przedmiotów do ust, potrząsanie, rzucanie nimi i ich przesuwanie).

Pierwsza zabawa w udawanie pojawia się na początku drugiego roku życia, a dziecko zaczyna w niej wykorzystywać przedmioty zgodnie z ich przeznaczeniem, chociaż w konwencji udawania (np. używanie łyżeczek do jedzenia dla lalek). Dziecko jest ciągle zorientowane na własne ciało. Badanie obiektów umożliwia dziecku między 15. a 21. miesiącem życia łączenie zabawy w udawanie raczej z zabawkami i innymi ludźmi niż z sobą samym (używanie łyżeczek dla lalek właśnie do karmienia lalek, używanie grzebienia zabawki do czesania włosów matki). Substytut zabawy w udawanie, w której dwu-trzyletnie dziecko nadaje obiektom inne znaczenie (drewniany klocek staje się samochodem, a plastikowa butelka łodzią).

Zabawa społeczno-dramatyczna (teatralna), która pojawia się zazwyczaj w wieku pięciu lat, umożliwia dziecku odgrywanie ról i udawanie, że jest się kimś innym (np. pielęgniarką, lekarzem, matką lub ojcem). Świadomość ról oznacza dalszy postęp i cechuje dzieci sześcioletnie; polega na przypisywaniu ról innym oraz na przemyślanym planowaniu zabaw z podziałem na role. Gry z zasadami pojawiają się między siódmym a dziewiątym rokiem życia, kiedy to dzieci tworzą gry z ustalonym zestawem zasad.

Należy podkreślić znamienną rolę zabawy. Chociaż niektóre jej formy osiągają swoje apogeum w wieku siedmiu i ośmiu lat, a następnie stopniowo zanikają, to zabawa z elementami gier pozostaje długo atrakcyjną formą zainteresowań młodego człowieka

Zabawy i gry dydaktyczne w przedszkolu

Gry i zabawy są znanym i nieodłącznym atrybutem każdego wieku. Wszyscy mówimy o nich jako o czymś oczywistym i bliskim, łączą się z wszelkimi formami ludzkiego życia. Udział w grach i zabawach z racji odmienności od realizmu i powszedniości życia sprawia nam przyjemność i mimowolnie uczy. Zabawy i gry ze swoją harmonią i rytmem są także źródłem przeżyć estetycznych. Nie można do końca w sposób jednoznaczny określić odrębności zabawy od gry. Zabawa sama w sobie jest przyjemnością, a gra wyodrębnia się spośród zabaw jako ta, która ma określone zasady, reguły. Na ogół w grze występuje wygrany i przegrany. Pojęcie gry dydaktyczne zawiera gry oraz zabawy stosowane w procesie kształcenia. Do tych gier można zaliczyć zabawy w odgrywanie ról, gry i zabawy planszowe, przedstawienia, zabawy, w których wiodącą metodą jest postawienie problemu. Literatura pedagogiczna przedstawia metody inscenizacji, a także symulacyjne jako gry dydaktyczne.

Według uznanej powszechnie teorii rozwoju umysłowego J. Piageta myślenie wyodrębnia się w ontogenezie (czyli w ciągu życia jednostki) z czynności praktycznych wykonywanych na przedmiotach. W trakcie procesu interioryzacji dochodzi do przekształcania czynności pierwotnie zewnętrznych, opartych na spostrzeżeniach lub wyobrażeniach, w wewnętrzne procesy podmiotu, w operacje.

 Bardzo ważna jest więc rola nauczyciela, który powinien stymulować rozwój umiejętności muzycznych. Stosowanie zabaw muzycznych, muzycznych gier dydaktycznych może w dużym stopniu uatrakcyjnić zajęcia, pobudzić aktywność muzyczną, stymulować ją. Możliwie jak najczęściej należy wykorzystywać przeżycia dziecka związane z akustycznym odbiorem rzeczywistości, odtwarzać je w zabawie.

 Muzyka może być traktowana bardzo różnie z punktu widzenia współczesnej wiedzy muzykologicznej, etnograficznej, historycznej i teorii kultury. Może być formą ekspresji stanów psychicznych człowieka i głównie taką jest w każdej twórczości prymitywnej, ludowej, dziecięcej. Jest osobistą wypowiedzią człowieka. Muzyka to potoczny język rozumiany przez każdego członka danej wspólnoty. Muzyka może też stanowić wartość artystycznego pożywienia - pochłaniana w salach koncertowych, operze, w akademiach muzycznych - którą delektują się wszyscy miłujący tę część naszego życia, tak piękną i bogatą w wielość doznań, nie tylko umysłu, ale i ciała. Tak pojmowana muzyka jest włączona w zasób dóbr kultury uznanych przez historię za najwyższe osiągnięcia myśli, wrażliwości i wyobraźni człowieka.

W zależności od oceny istoty i funkcji muzyki rodzą się poglądy na kształcenie muzyczne. W pierwszym przypadku - eksponowania ekspresyjnej roli muzyki - właśnie ekspresji przypisuje się największą wartość wychowawczą. Organizuje się więc takie sytuacje wychowawcze, które sprzyjają potrzebie wypowiedzi muzycznej.

Muzyka może być też traktowana jako zabawa. Pragnę ukazać formę aktywności intelektualnej, która połączona z praktycznym działaniem jest szczególnie atrakcyjna i efektywna. Zabawy i gry sprawiają dzieciom dużo przyjemności, pojawia się w nich element rywalizacji, podniecenia emocjonalnego. Dzięki tym ćwiczeniom dzieci mogą swobodniej przebywać w tej sferze działalności, którą jest muzyka. Każdy problem może być rozwiązany w ten sposób, drogą zabawy i jednocześnie nauki. Chodzi nie tylko o zagadnienia muzyczne jako takie, lecz w powiązaniu z muzyką. Aby wszechstronnie rozwijać osobowość dziecka, począwszy od okresu przedszkolnego, należy maksymalnie aktywizować dzieci poprzez dobór odpowiednich do ich możliwości treści poznawczych. Zastosować różnorodne gry i muzyczne zabawy dydaktyczne pobudzające aktywność intelektualną, zainteresowanie i twórczą wyobraźnię w połączeniu z praktyczną działalnością.

Do zaspokojenia wynikających z kolejnych faz rozwoju psychicznego potrzeb dzieci jest konieczne zapewnienie im bezpośredniego kontaktu z muzyką właśnie w formie gier i muzycznych zabaw dydaktycznych. Zabawy z muzyką w przedszkolu powinny prowadzić dzieci w świat piękna, a jednocześnie rozwijać sferę manualnej aktywności dziecka, ruch, improwizację, mowę, poczucie rytmu oraz inne elementy muzyki, uczyć i pogłębiać wiedzę, szybkość działania, dokładność, estetykę, twórcze podejście, uwrażliwiać na samoocenę, samodyscyplinę i samomotywację.

Muzyczne zabawy i gry dydaktyczne nie mogą być realizowane w oderwaniu od całości, lecz powinny być wplatane, łączone z innymi treściami kształcenia. Przedstawię kilka muzycznych zabaw i gier dydaktycznych do wykorzystania na zajęciach w przedszkolu; jest to opracowanie autorskie.

Instrument dęty - trąbka

Instrument dęty to przyrząd wytwarzający dźwięki, których źródłem jest drgające powietrze, przechodzące przez rurę i kanały. Do instrumentów dętych zaliczamy:

• głos ludzki,
• akordeon, organy,
• flety, saksofony,
• trąbkę i inne.

Zagadka. Ma ją słonik i na niej grywa, gdy jest wesoły, to jej używa.

Ćwiczenia słuchowe: prezentacja brzmienia solowego trąbki, następnie z towarzyszeniem instrumentów lub w piosence.

Ćwiczenia manualne: kolorowanie muzycznego słonika, kolorowanie ilustracji lub np. wyklejanie papierem, bibułą, plasteliną.

Zabawa. Przedstawienie planszy - jako półki, na której są takie umieszczone instrumenty, jak: bębenek, tamburyn, trąbka, gitara, dzwonki. Można te instrumenty rozmieścić np. na tablicy magnetycznej. W dalszej części zabawy instrumenty powinny "spaść z półki".

Nadęty to następny element zabawy; podczas odczytywania wiersza "Nadęty" dzieciom należy zwrócić uwagę, że w tekście występuje polecenie.

Ten instrument był nadęty,
choć być takim nie przystoi,
ale jeden tak się nadął, że...
z półki pospadały instrumenty,
nawet tamten co był dęty!
Odszukaj go natychmiast,
na miejscu umieść swoim.
Przyjdzie pan hejnalista,
zagra hejnał nam,
jak co dzień.
Więc na podłodze leżeć...
nie jest w modzie.

Zajęcia można realizować w mniejszych grupach lub w jednej dużej grupie - dzieci umieszczają instrumenty w odpowiednim miejscu. Zabawę można powtarzać kilka razy, zmieniając położenie instrumentów lub je wymieniając. Należy jednak zwracać uwagę przede wszystkim na położenie trąbki; np. można zaprezentować piosenkę, w której występuje słoń lub trąbka, oraz zaimprowizować treść piosenki w zabawie ruchowej.

Dzieci są ustawione w kole. Idą w rytmie ustalonym przez nauczyciela, np. w rytmie ćwierćnut w metrum na 4 lub w rytmie wyznaczonym przez piosenkę. Na "raz" podnoszą ręce i głowę do góry, wydając dźwięki w schemacie na 1 (tru, tu), na 2 (tu, tu), na 3 (tu), na 4 - pauza; gdy nie stosuje się materiału muzycznego, nauczyciel wystukuje rytm na dowolnym instrumencie perkusyjnym.

Zabawy dydaktyczne nie są podejmowane przez dzieci w sposób samorzutny; to prowadzący formułuje zadanie do wykonania. W procesie rozwiązywania tych zadań najbardziej czynny jest umysł, więc są one określane jako nauczające. Jako gry dydaktyczne charakteryzuje je występowanie elementów współzawodnictwa i obowiązują w nich określone reguły. W zabawie dydaktycznej osiągnięcie celu nie jest wygraną, lecz sprawia dziecku radość, natomiast w grze występuje już pojęcie wygranej. Dzięki określonym muzycznym zabawom oraz grom dydaktycznym następuje rozwój mowy i myślenia.

Mowa i myślenie dziecka to procesy ściśle ze sobą powiązane i wzajemnie się warunkujące. Odpowiedni poziom rozwoju mowy dziecka ułatwia mu wypowiadanie swoich myśli, a opanowanie umiejętności dokonywania prostych operacji umysłowych, dostępnych dla sześciolatka, umożliwi mu swobodne posługiwanie się mową - formułowanie poprawnych i zrozumiałych dla otoczenia wypowiedzi .

Zadania, które mają na celu rozwój tych umiejętności, są zawsze realizowane łącznie, w pracy wychowawczo-dydaktycznej z dziećmi. W czasie słuchania opowieści dzieci wyobrażają sobie daną sytuację, kojarzą poszczególne fakty, tworzą pewną logiczną całość, ustosunkowują się do przedstawionych faktów, postaci, dokonują szczegółowej lub ogólnej oceny ich postępowania. Dzięki tym ćwiczeniom-zabawom dziecko wzbogaca słownictwo bierne i czynne poprzez stawianie pytań, udzielanie odpowiedzi, wyrażanie oceny lub odtwarzanie treści w formie improwizacji. Tym samym uaktywnia się umysł, gdyż dziecko słucha wskazówek nauczyciela, musi je zrozumieć i wyobrazić sobie sytuację zabawową. W niektórych przypadkach zabawy w sposób dominujący aktywizują albo myślenie, albo mowę. W przypadku zagadek intensyfikuje się myślenie, gdyż z reguły odpowiedzi są krótkie, ale gdy dziecko ma opowiedzieć usłyszaną historię albo jeszcze lepiej - ją dokończyć, wówczas mowa jest znacząca.

Program wychowania w przedszkolu w zakresie wychowania umysłowego obejmuje - obok poznawania przez dziecko otoczenia społecznego, przyrodniczego i techniki oraz posługiwania się mową - także kształtowanie pojęć matematycznych na każdym poziomie wychowania dziecka w ciągu czterech lat pobytu w przedszkolu. Zastosowanie muzycznych zabaw i gier dydaktycznych może być zasadne w przygotowaniu dzieci do posługiwania się pewnymi pojęciami matematycznymi. Myślę, że tego typu ćwiczenia mogą stanowić alternatywę dla dzieci, które przyswajają szybciej pewne umiejętności, ale również jako działania zmierzające do rozwiązywania problemów, trudności w uczeniu.

Mogą być stosowane przy:

• określaniu położenia w przestrzeni,
• porównywaniu cech wielkościowych (pojęcia: równy, nierówny, duży i mały, długość, szerokość i wysokość, wysoki i niski, określanie kierunków),
• zapoznawaniu z podstawowymi figurami geometrycznymi,
• wyodrębnianiu i tworzeniu zbiorów przedmiotów,
• przygotowaniu do wprowadzenia pojęcia liczby.

Zabawy i gry dydaktyczne mogą również przygotowywać do nauki czytania i pisania. Jak wiadomo, czytanie to pewnego rodzaju sztuka, jeśli się ją posiądzie, można w sposób pośredni zdobywać świat. Dziecko obserwuje zjawiska, zależności i dzięki temu rozszerza swoje doświadczenia. Czytanie wzbogaca zasoby wiedzy o rzeczywistości. Staje się motywacją do dalszych poszukiwań, otwiera przestrzeń doznań emocjonalnych. Dalszym następstwem jest poszerzenie słownictwa, a co za tym idzie - rozwój mowy. Dzięki temu z kolei następuje rozwój samodzielności myślenia.

Czytanie w połączeniu z pisaniem to elementarne umiejętności umysłowe, które warunkują wszelkie uczenie się. Są narzędziami pośredniego poznawania rzeczywistości. Ułatwiają kontakty społeczne, pozwalają przekazywać otoczeniu myśli i wyrażać przeżycia. Otwierają bramy bogatego dziedzictwa wiedzy, kultury - stwarzają w ten sposób szansę na wielostronny rozwój osobowości uwarunkowany potrzebami określonej osoby, dając jej wolność. Należy pamiętać o tym, iż człowiekowi można zabrać jego dobra materialne, natomiast bogactwo wiedzy, umiejętność jej zdobywania, duchowość, wnętrze człowieka jest trudne do odebrania.

Często trzeba pokonać wiele trudności, aby dziecko nabyło umiejętność czytania i pisania i mogło ją wykorzystać. Myślę, że powodzenie w nauce czytania ma swój początek dużo wcześniej. Okres prenatalny, wczesne miesiące i lata życia to bardzo ważny czas. Jest on również istotny, jeśli chodzi o umiejętność czytania. Od pierwszych dni życia jak najwięcej czasu warto poświęcać na czytanie dziecku bajek, historyjek, opowiadań znanych utworów w wersji oryginalnej i wykorzystywać własne możliwości interpretacyjne. Rodziców i opiekunów należy zachęcać do opowiadania własnych historii, czytania wierszy, rymowanek, wspólnego oglądania ilustracji, z początku bardzo prostych, kilkuelementowych, potem - bogatych w wielość elementów i kolorów.

Rozmowa z dzieckiem, a więc wzbogacanie jego słownictwa, to również jeden z elementów sukcesu w późniejszej nauce czytania i pisania. Pragnę raz jeszcze podkreślić uświadomienie dziecku znaczenia umiejętności czytania dla zdobywania wiedzy, która jest powszechnie dostępna i bardzo potrzebna w codziennym życiu. Wykorzystując zabawę jako formę aktywizującą, dodając elementy muzyki, w sposób pełniejszy i ciekawszy będziemy realizować postawione sobie zadania.

Reasumując, muzyczne zabawy i gry dydaktyczne w toku działań powinny być zintegrowane z innymi działaniami, co zwiększa ich efektywność. Powinny spełniać następujące zadania:

• wzbogacić bierny i czynny język dziecka,
• wyrabiać umiejętność poprawnego budowania zdań i łączenia ich w dłuższe wypowiedzi,
• wdrażać do swobodnego wypowiadania się na temat przeżyć, przedmiotów, utworów literackich,
• rozwijać procesy postrzegania, porównywania przez zauważanie i określania różnic i podobieństw między przedmiotami, zjawiskami, symbolami,
• rozwijać analizę i syntezę w odniesieniu do sytuacji materialnych, werbalnych,
• wdrażać do wysnuwania wniosków, uzasadniania swojego stanowiska,
• pomagać wyjaśniać przyczyny i przewidywać skutki sytuacji obserwowanych w otoczeniu lub na ilustracji,
• wdrażać do prób klasyfikowania, uogólniania, posługiwania się pojęciami,
• rozwijać sferę manualną dziecka, estetykę, dokładność,
• doskonalić umiejętności muzyczne (grę na instrumentach, pamięć muzyczną, poczucie rytmu itd.).

Prowadzone w odpowiedniej atmosferze zajęcia te umożliwiają dzieciom swobodną wypowiedź swoich myśli. Warunkiem dobrego działania jest też zaufanie do nauczyciela, który wysłucha, doradzi, w sposób życzliwy wyjaśni dziecku problem, zainspiruje, zaciekawi, ukierunkuje.

Marek Czarnecki
Waplewo Wielkie