Samoocena i samoakceptacja we wczesnej adolescencji

To, jaki obraz siebie tworzy człowiek i w jaki sposób siebie ocenia - własne umiejętności i możliwości - będzie w znacznym stopniu determinowało wybór z posiadanego repertuaru zachowań tych, które będą odpowiednie w określonej sytuacji napotkanej w otaczającym świecie zewnętrznym.

Regulacyjną moc dla ludzkiego zachowania ma również stosunek do samego siebie, jaki człowiek wytwarza w ciągu swojego życia. W cyklu rozwojowym człowieka są okresy, które są szczególnie ważne i formatywne w tworzeniu zorganizowanego systemu wiedzy o sobie. Wiedza o sobie kształtuje się stopniowo w toku indywidualnych doświadczeń, w procesie społecznego rozwoju.

Okres dorastania to czas, który cechuje intensywne myślenie o sobie, próba określenia siebie na podstawie własnych refleksji i opinii znaczących osób z otoczenia. Szkoła jest miejscem, gdzie są zdobywane informacje, które w znacznym stopniu pozwalają na ocenę własnych umiejętności intelektualnych i predyspozycji zawodowych decydujących o dalszym kształceniu się po szkole podstawowej. Dlatego nie można wykluczyć wpływu szkoły na budowanie przez uczniów obrazu własnej osoby i tego, w jakim stopniu akceptują oni ten obraz. Uwzględniając poznawczo-regulacyjny aspekt systemu wiedzy o sobie, nie można wykluczyć wpływu tworzonych przez uczniów samoocen i określonego poziomu samoakceptacji na to, w jaki sposób funkcjonują w sytuacji szkolnej.

Samoocena jest elementem systemu wiedzy człowieka, który umożliwia mu poznanie siebie, ocenę własnych możliwości na różnych płaszczyznach i wybór z posiadanego repertuaru zachowań tego, które jest właściwe w określonych sytuacjach napotykanych w otaczającym świecie zewnętrznym. Cechy składające się na pojęcie ja, a dotyczące różnych aspektów własnej osoby, tworzą zorganizowany system wiedzy stanowiący podstawę kształtowania się tożsamości i podmiotowości, co ma określone konsekwencje dla regulacji zachowania. W latach osiemdziesiątych (Markus, Wurf 1987) prowadzono badania, które przyczyniły się do tego, że obraz siebie nie był już traktowany jako niezróżnicowana całość. To przyczyniło się również to do poszerzenia terminologii związanej z systemem wiedzy o sobie. W ciekawy sposób zależność między poszczególnymi aspektami obrazu siebie przedstawił D. Lawrence (rysunek poniżej).


Opracowano na podstawie Lawrence’a (1988)

Jak widać, samoocena ogólna składa się z poszczególnych samoocen dotyczących różnych obszarów funkcjonowania jednostki. W przypadku uczniów Lawrence pokazuje, że samoocena ogólna składa się z samooceny w zakresie osiągnięć szkolnych, co jest związane z obrazem własnej osoby jako ucznia oraz z samooceny "pozaszkolnej" obejmującej cechy nie związane z osiągnięciami szkolnymi. Gdy uwzględni się znaczenie obrazu własnej osoby i tworzonych samoocen dla całości funkcjonowania człowieka, zastanawia to, czy poszczególne samooceny dotyczące danych aspektów obrazu samego siebie regulują zachowanie w odnoszących się do nich obszarach działalności. Czy sposób, w jaki uczniowie postrzegają i oceniają siebie jako uczniów w szkole, wpływa na ich poziom funkcjonowania w sytuacji szkolnej odzwierciedlony w osiąganych wynikach szkolnych?

Samoakceptacja to zgeneralizowany stosunek do własnej osoby, który określa się także zgeneralizowaną postawą wobec siebie (Kozielecki 1986). Ta ogólna postawa wobec własnej osoby zawiera zarówno aspekty poznawcze, jak i emocjonalne. Poznawczy aspekt samoakceptacji polega na tym, iż człowiek, określając swoje cechy i wartościując je, a następnie porównując je z tymi, jakie chciałby posiadać, tworzy odpowiednie nastawienie względem własnej osoby. Myślenie o sobie jest czynnością, która zawsze będzie wzbudzać różnego typu emocje u każdego człowieka, tak więc tworzenie akceptującego stosunku do siebie lub przeciwnie, nie aprobowanie tego kim się jest może wzbudzać pozytywne lub negatywne uczucia.

Ogólna samoocena jaką człowiek tworzy stanowi ważny czynnik determinujący wytworzenie określonego stosunku wobec własnej osoby. Jednak ważne również jest to jak duża jest rozbieżność pomiędzy tym, jakie cechy spostrzega u siebie człowiek a tym jakie cechy chciałby posiadać. Im większa jest ta rozbieżność, tym poziom samoakceptacji obniża się, jednak nie można powiedzieć, że brak tej rozbieżności gwarantuje optymalny poziom samoakceptacji. Optymalna rozbieżność to taka, w przypadku której stany idealne są możliwe do osiągnięcia przez człowieka, który je posiada i wyznaczają jego konstruktywne starania w kierunku ich osiągnięcia.

Tak jak w przypadku samoocen mówimy, oprócz ogólnej samooceny, o poszczególnych samoocenach dotyczących określonych aspektów obrazu własnej osoby, to w odniesieniu do samoakceptacji mówimy o zgeneralizowanym ustosunkowaniu się wobec samego siebie. Można zadać pytanie czy poszczególne samooceny będą wpływały na poziom samoakceptacji jednostki w zakresie danego aspektu i poziom jej funkcjonowania w określonym obszarze działalności? W związku z tym, czy jest możliwe, aby samooceny dotyczące obrazu siebie jako ucznia wpływały na stopień, w jakim ten obraz jest akceptowany oraz na poziom funkcjonowania uczniów w początkowej fazie okresu dorastania (w wieku 13-15 lat)?

Wiedza o samym sobie nie jest człowiekowi dana, lecz kształtuje się ona w procesie rozwoju społecznego wraz ze zdobywaniem indywidualnych doświadczeń. Właściwości obrazu samego siebie, w tym także samoocena, wiążą się ściśle z wiekiem człowieka. Wraz z rozwojem jednostki i jej możliwości intelektualnych wzrasta stopień poznawczej złożoności obrazu własnej osoby. Z wiekiem pojawia się umiejętność analizowania i wyjaśniania własnego zachowania. I. Kon (1987) uważa, że od trzynastego roku życia zachowanie własne i innych ludzi jest traktowane jako przejaw indywidualności. Okres dorastania jest ważnym etapem w życiu każdego człowieka ze względu na to, że jest uważany za moment przejściowy między dzieciństwem a dorosłością. Jest to czas licznych zmian rozwojowych, które rozpoczynają się zmianami w wyglądzie zewnętrznym, a są związane z dojrzewaniem biologicznym, które występuje u młodego człowieka w wieku 13-15 lat.

Ważnymi przeobrażeniami są również te pojawiające się w sferze procesów myślenia. Procesy myślowe w coraz mniejszym stopniu są związane z konkretnym materiałem, do czego przyczynia się stopniowe pojawianie się i rozwój operacji formalnych, refleksyjności i elementów myślenia abstrakcyjnego. Zmiany te w istotny sposób wpływają na charakter samoświadomości, czyli wiedzy o sobie, która pojawia się w okresie dorastania. Samoświadomość dorastającego człowieka różni się od samoświadomości dziecka tym, że nastolatek coraz częściej stara się odpowiedzieć sobie na pytanie "kim tak naprawdę jestem?", "jaki jestem, a jaki chciałbym być?". Młodzież stara się odpowiedzieć na te pytania samodzielnie, w czym są jej pomocne osiągające coraz wyższy stopień rozwoju procesy myślowe. Jednak młody człowiek, starając się samookreślić, korzysta również z informacji o sobie pochodzących od innych osób. Tak więc dorastający człowiek buduje obraz własnej osoby na podstawie informacji dostarczanych przez innych oraz poprzez autorefleksję i autoanalizę.

Dla młodzieży w wieku 13-15 lat szkoła i nauka należą do głównych i ważnych obszarów aktywności. To czas ostatnich klas szkoły podstawowej (w niezreformowanym systemie polskiej edukacji), a więc bardzo ważne staje się określenie siebie jako ucznia, własnej sprawności, umiejętności intelektualnych w celu dokonania wyboru adekwatnej drogi dalszego kształcenia. Dlatego też nie można wykluczyć wpływu formułowanych przez dorastającą młodzież cząstkowych samoocen dotyczących obrazu siebie jako ucznia na poziom funkcjonowania w sytuacji szkolnej. Podobny wpływ powinien mieć stopień akceptacji tego obrazu przez uczniów w wieku 13-15 lat.

Na podstawie badań przeprowadzonych w jednej z poznańskich szkół podstawowych na uczniach klasach VI-VIII starano się odpowiedzieć na następujące pytania:

• Czy pozytywne samooceny dotyczące aspektu ja - uczeń wpływają na pozytywny stosunek do siebie jako u dorastającej młodzieży w wieku 13-15 lat?,
   
• Czy negatywne samooceny dotyczące oceny siebie jako ucznia w szkole obniżają poziom samoakceptacji u uczniów klas VI-VIII?
   
• Czy pozytywne samooceny związane z obrazem ja - uczeń zwiększają efektywność funkcjonowania uczniów klas VI-VIII w sytuacji szkolnej?
   
• Czy wyższy poziom samoakceptacji własnej osoby jako ucznia podwyższa poziom funkcjonowania w sytuacji szkolnej?
   
• Czy wiek badanych uczniów ma związek z jakością tworzonych samoocen dotyczących obrazu ja - uczeń?
   
• Czy poziom samoakceptacji własnej osoby jako ucznia ma związek z wiekiem badanych uczniów klas VI-VIII?

Otrzymane na podstawie przeprowadzonych badań wyniki pozwalają stwierdzić, że badani uczniowie w wieku 13-15 lat zawierają w swoim obrazie ja - uczeń niewiele samoocen negatywnych w porównaniu z samoocenami pozytywnymi, a poziom samoakceptacji jest dość wysoki. To pozwala na wnioski, że badani uczniowie wartościują pozytywnie ten aspekt własnej osoby, który jest związany z funkcjonowaniem w sytuacji szkolnej. Przeprowadzona analiza otrzymanych wyników pokazała, że związek między pozytywnymi samoocenami i jakością funkcjonowania w sytuacji szkolnej oraz wyższym poziomem samoakceptacji jest za słaby, aby mówić o wzajemnym wpływie tych zmiennych na siebie. Natomiast istotny statystycznie okazał się związek między liczbą negatywnych samoocen w obrazie dotyczącym własnej osoby jako ucznia a poziomem samoakceptacji, co świadczy, że im bardziej negatywnie ocenia siebie dorastająca młodzież jako ucznia, w tym mniejszym stopniu akceptuje ten obraz. Okazuje się, że samooceny negatywne mają większą moc sprawczą w obniżeniu poziomu samoakceptacji niż samooceny pozytywne w podwyższaniu go.

Otrzymane wyniki pozwalają również na wniosek, że samoocena cząstkowa, jaką jest ocena siebie jako ucznia, nie ma istotnego znaczenia dla poziomu samoakceptacji i wyników osiąganych w nauce przez badanych uczniów we wczesnym okresie adolescencji. Wytłumaczeniem tego faktu może być to, że to nie cząstkowe samooceny pozytywne determinują pozytywny stosunek do samego siebie w określonym obszarze własnej działalności, lecz ogólna samoocena stanowiąca zorganizowany system wiedzy o sobie (Kon 1987).

Biorąc pod uwagę wiek badanych uczniów, okazało się, że wraz z wiekiem malała liczba pozytywnych samoocen w obrazie ja - uczeń. Młody człowiek w początkowej fazie okresu dorastania, coraz bardziej wrażliwy na punkcie własnej osoby, coraz częściej zdaje sobie sprawę z tego, że to, co o sobie myśli, nie zawsze przystaje do jego zewnętrznego postępowania, a to z kolei uruchamia młodzieńczą samokrytykę. Może to wyjaśniać, dlaczego starsi uczniowie są bardziej krytyczni wobec siebie niż badana młodzież z młodszych klas. Przeprowadzone badania wykazały również, że uczniowie wysoko wartościują szkołę jako instytucję i dostrzegają jej wpływ, dlatego jest ważne, aby to właśnie szkoła była źródłem pozytywnego obrazu siebie jako ucznia i nie stwarzała okazji do negatywnego myślenia o sobie.



Elżbieta Furmańska
UAM, Poznań