Treningi twórczości

Miejsce, jakie zajmuje fenomen twórczości w świadomości społecznej, można tłumaczyć dwojako. Po pierwsze, coraz powszechniejsza staje się oddolna inicjatywa jednostek i grup (lokalnych czy zawodowych) mająca na celu decentralizację zarządzania. Ma to służyć w dalszej perspektywie upowszechnieniu sytuacji promujących aktywne uczestnictwo w społeczeństwie, a nie jedynie wykonywaniu przydzielonych zadań. Nowe warunki wymagają osób myślących w nowy sposób. Powstaje w ten sposób zapotrzebowanie na szkolenia w zakresie twórczości.

Po drugie, powszechne uznanie zachowania twórczego za wartościowe i prestiżowe oraz lansowanie wizji homo creatus początku XXI wieku konkuruje z utrwalonym przekonaniem człowieka o własnej niekompetencji twórczej oraz jego zgodą na przydzielanie mu prac i obowiązków nie wymagających inwencji i pomysłowości. Z tej różnicy rodzi się również zapotrzebowanie na kształcenie zdolności twórczych.

W szkolnictwie próbą odpowiedzi na to zapotrzebowanie są autorskie programy nauczania, które w swojej organizacji i przebiegu wykorzystują elementy twórczości. Zobowiązani reformą systemu oświaty nauczyciele bardzo często tworzą scenariusze własnego rozwoju zawodowego zawierające projekty edukacyjne oparte na metodach nauczania alternatywnego. W tego typu formach kształcenia uczeń przestaje być biernym odbiorcą, stając się aktywnym uczestnikiem procesu edukacji.

Promowaniu postawy zaangażowania służą przede wszystkim formy warsztatowe i treningowe. Zajęcia, w których uczeń uczestniczy na zasadach bezpośredniego doświadczania, a nie pośredniego odbioru, uwzględniają w swojej strukturze elementy technik rozwijających twórczość i promujących zasady kreatywnego myślenia. Obserwując opisane wyżej działania, chciałabym poczynić kilka uwag na temat warunków koniecznych do uwzględnienia w organizowaniu tego typu aktywności edukacyjnej.

Porównanie tendencji mikro i tendencji makro w zachowaniu twórczym

Źródło: Jasielska (1998)

Osoba, która podejmuje się włączenia w swój program elementów twórczości czy prowadzenia treningów inwentycznego myślenia, jest zobowiązana do uznawania twórczości za wartość, która nadaje szczególną jakość człowiekowi oraz do postrzegania twórczości nie tylko w kategoriach doraźnej interwencji, w ramach której uczy szybkiego rozwiązywania problemów, ale procesu (lub postawy), który wspiera w jednostce i który służy jej rozwojowi. Dostrzeżenie tych dwóch perspektyw pozwala na swobodne konstruowanie ramy programowej oraz na dobieranie poszczególnych zadań stosownie do zgłoszonego przez grupę zapotrzebowania.

Spojrzenie z perspektywy makro (tabela) na zagadnienie twórczości umożliwia traktowanie poszczególnych zadań stawianych przed grupą jako luźnego kanonu inspirującego do poszukiwania własnych metod nauczania.

Ponadto pracując ze świadomością tendencji makro, podczas banalnego treningu twórczości aktywizujemy uczestników do jej realizowania i stwarzamy im bezpieczną przestrzeń do przeszukiwania swych zasobów i potencjałów. Techniki twórcze odwołują się do przeszłego doświadczenia, nie czyniąc z niego jednak głównego przedmiotu zainteresowania. Ich tematyka i praktyka koncentruje się przede wszystkim na tu i teraz uczestników. Takie wykorzystanie czasu i miejsca w procesie nauczania i w procesie grupowym sprzyja byciu autentycznym i otwartym na doświadczenie.

Projekty edukacyjne z elementami twórczego myślenia powinny odpowiadać na bezpośrednie zapotrzebowanie grupy, dla której są one przeznaczone. Młodzi, dorastający ludzie w związku z przeżywanym kryzysem tożsamości poszukują np. nowej jakości życia. Potrzebują dewaluacji czy reewaluacji rzeczywistości, w której się wychowali, a co za tym idzie stworzenia nowej - odpowiedniej do ich potrzeb. Ten proces burzenia i ponownego scalania może się odbywać kilka razy w życiu jednostki i byłoby dobrze, aby przebiegał zgodnie z zasadami twórczości. Zresztą okres adolescencji predysponuje jednostkę do rozwijania zdolności twórczych.

Jak dowiódł trwający dwadzieścia pięć lat projekt badawczy dotyczący twórczego myślenia, rozwój umiejętności twórczych (zdolności) pojawia się przede wszystkim podczas okresu adolescencji (Belfer 1990). Chociaż jak dotąd uważa się, że twórczość pojawia się we wczesnym dzieciństwie, to specyficzny rodzaj twórczego poznania rozwija się i konsoliduje w adolescencji, w której zachodzi podstawowy konflikt rozwojowy między separacją a fuzją. Kolejny proces aktywnego łączenia wieloaspektowych sprzeczności lub symultanicznych antytez jest wytworem silnych w okresie dorastania tendencji do opozycji i rebelii jako sposobów rozwiązywania zadań rozwojowych (Rothenberg 1996).

Dorastanie jest okresem szczególnej podatności jednostek na oddziaływania twórcze, przez co kształcenie dyspozycji twórczych przebiega bardziej płynnie niż w przypadku osób dorosłych. Trening twórczości można jednak z powodzeniem realizować także w grupie osób dorosłych, choć bez wątpienia grupa taka jest pozbawiona atrybutów młodości (istotnych w przebiegu treningu twórczego), takich jak: wigor, zapał, energia, skłonność do anarchii itp.

Bez względu na wiek uczestników osoba realizująca projekt powinna zwracać uwagę na predyspozycje grupy i przeanalizować następujące aspekty:

• zdolność członków grupy do długiej, uporczywej pracy intelektualnej,
• zapewnienie optymalnych warunków zarówno dla pierwotnej, indywidualnej twórczości poszczególnych uczestników, jak i twórczości zespołowej, opartej na wymianie informacji wtórnej o twórczości grupy,
• utrzymywanie adekwatnego do zadań stawianych zespołowi poziomu energii,
• dbanie o taką komunikację między członkami grupy, która motywuje członków i koordynuje ich działania.

Będący mediatorem między grupą a przedmiotem nauczyciel (lider), chcąc zrealizować cel poszczególnych, zorganizowanych twórczo lekcji, poza oczywistymi wiadomościami merytorycznymi powinien posiadać umiejętności związane z prowadzeniem grup inwentycznych oraz legitymować się bogatszym niż uczniowie repertuarem zachowań (np. zachowania zaradcze w sytuacjach konfliktowych). Jest także konieczne, aby znał podstawowe etapy rozwoju grupy oraz pojawiające się na każdym z tych etapów zjawiska (dzięki czemu może wykorzystać siły tkwiące w zespole). Odpowiada on także za “osadzenie" pracy grupy w odpowiednim czasie i podejmowanie przez nią wysiłków adekwatnych do manifestowanych zasobów.

Prowadzący grupę nauczyciel sam powinien być twórczy, tzn. elastyczny w obszarze, w którym działa (potrafi się wycofać w chwili, kiedy grupa staje się wewnątrzsterowna), zrównoważony emocjonalnie (dzięki czemu osoby biorące udział w treningu czują się bezpiecznie) oraz potrafić eliminować antykreatywne emocje (zazdrość, rywalizacja). Osobom, które chciałyby zdobyć jeszcze więcej informacji na temat twórczości i jej znaczenia dla indywidualnego i społecznego rozwoju jednostki oraz tym, którzy pragną trenować swoją i innych twórczość, polecam świetnie przygotowane merytorycznie rzetelne książki autorstwa Edwarda Nęcki pt. Trening twórczości oraz TRoP... Twórcze rozwiązywanie problemów.

Lekturą uzupełniającą dla innych, ale obowiązkową dla osób zdecydowanych na prowadzenie grup inwentycznych jest pozycja, będąca efektem praktyki terapeutycznej jej autorów, a dotycząca nie tylko warsztatu osoby prowadzącej grupy, ale także filozofii bycia liderem pod tytułem Grupy: zasady i techniki grupowej pomocy psychologicznej (aut. Corey, Corey)

Aleksandra Jasielska
WNS-UAM w Poznaniu