Powinności wychowawcze nauczyciela

Wraz z rozwojem psychospołecznym dziecka, jego wzrastającą samodzielnością i uformowaniem tożsamości te dwie funkcje jakby usuwają się w cień, ustępując miejsca funkcji dydaktycznej. Błędem natomiast byłoby sądzić, że dalsze etapy kształcenia są już związane tylko z funkcją dydaktyczną. Na wszystkich bowiem szczeblach edukacyjnych zawsze wszystkie trzy funkcje konstytuują rolę nauczyciela, niewypełnianie czy zaniedbywanie jednej z nich powoduje, że sukcesy osiągane w obszarze związanym z pozostałymi funkcjami są tylko pozorne.

Wszystkie trzy funkcje nauczyciela wzajemnie się przeplatają i uzupełniają, trudno jest wyróżnić działania nauczyciela, poprzez które jedynie uczy, czy też jedynie wychowuje. Przekazując wiedzę z danego przedmiotu, równocześnie przejawiamy określoną postawę w stosunku do innych ludzi, prezentujemy określone normy zachowań, poprzez to, co mówimy i jak mówimy, opowiadamy się po stronie określonych wartości. Stąd też prosty wniosek, iż wychowywanie to zadanie wszystkich nauczycieli, a nie jedynie, jak mogłaby wskazywać nazwa, wychowawców klas. Jeśli więc rada pedagogiczna danej szkoły nie ma wypracowanej spójnej, podzielanej przez wszystkich jej członków wizji wychowania, celów, ku którym ono ma prowadzić, to skuteczność wysiłków pojedynczych nauczycieli zostaje poważnie osłabiona.

W szkole podobnie jak w rodzinie fundamentalne znaczenie ma spójność i konsekwencja wszystkich pracowników szkoły. Jeśli przestrzegania pewnych ustalonych zasad, np. dotyczących dbania o czystość w szkole, właściwego korzystania ze sprzętów i pomocy naukowych, wymagają tylko niektórzy nauczyciele, a inni nie przywiązują do nich wagi lub w skrajnych przypadkach wyrażają brak swojego poparcia dla tych reguł, to znaczenie tych zasad i konsekwencje wynikające z ich nieprzestrzegania szybko się dewaluują. Taka reguła stopniowo zaczyna być jedynie martwym przepisem, którego należy przestrzegać jedynie, gdy pan X czy pani Y patrzy, zamiast stać się uwewnętrznioną zasadą, która wyznacza postępowanie uczniów niezależnie od kary czy nagrody. 

Podstawowym warunkiem właściwego przebiegu relacji wychowawczej jest przemyślenie i wyraźne określenie, na czym ma polegać rola wychowującego na progu XXI wieku. Jakie wymagania i oczekiwania społeczne kieruje dzisiaj wobec nauczyciela społeczeństwo jako całość, ale też jakie wymagania kieruje do nauczycieli danej szkoły społeczność lokalna? Na te pytania powinni poszukiwać odpowiedzi także zarządzający oświatą i kształcący nauczycieli. Jednak przede wszystkim swoją rolę musi - aby ją wypełnić - przemyśleć każdy nauczyciel. W zmieniającej się niezwykle dynamicznie rzeczywistości te przemyślenia muszą podlegać procesowi ciągłej aktualizacji.

To sami nauczyciele muszą zadbać o to, by tocząca się obecnie na łamach czasopism i w literaturze pedagogicznej dyskusja dotycząca zmian związanych z rolą i charakterem edukacji w nowym tysiącleciu znalazła też swoje miejsce w pokojach nauczycielskich, na konferencjach rad pedagogicznych, spotkaniach zespołów przedmiotowych, a przede wszystkim w umysłach każdej z osób, które zajmują się edukacją.

Jeśli wychowawca powinien działać w intencji wywołania zmiany u wychowywanego, to przede wszystkim musi zachować wiarę, iż taka zmiana jest możliwa, nawet w erze dużego wpływu na dzieci i młodzież mass mediów i kultury masowej. Poczucie bezradności to jedna z podstawowych przyczyn osłabiających skuteczność nauczycielskich działań. Swoista misja zawodu nauczycielskiego polega między innymi na sprzyjaniu wszechstronnemu rozwojowi uczniów, wspieraniu ich w procesie formowania tożsamości, pomaganiu w stawaniu się lepszymi ludźmi. Wypełnianie tej misji, podejmowanie tego wyzwania, szczególnie w czasach, gdy prestiż zawodu nauczyciela w Polsce wyraźnie zmalał, jest zadaniem niezwykle trudnym. Choć szkoła nie zastąpi i nie powinna zastępować w sferze wychowania rodziny, to jednak dla dużej części dzieci i młodzieży, szczególnie ze środowisk zaniedbanych wychowawczo, jest podstawowym miejscem kształtowania się systemu wartości, zdobywania pozytywnych wzorców. Dlatego, jak się wydaje, odpowiedzialność, na stałe wpisana w charakter pracy nauczyciela, w czasach nam współczesnych ma szczególny charakter.

Podstawowe pytanie, które się nasuwa, gdy mówimy o ofercie wychowawczej, jaką nauczyciele przygotowują dla swoich uczniów, to jak sprawić, by ta oferta była nie tylko przydatna i właściwa z punktu widzenia nauczyciela, ale także atrakcyjna dla ucznia. Niewątpliwie musi być to oferta spójna, mająca określone założenia i wynikająca z nich cele, które poprzez konsekwentne realizowanie swojego programu nauczyciel chce osiągnąć z uczniami. Ponadto jest ważne, by w swoich działaniach związanych z realizowaniem planu wychowawczego wychowawca uwzględniał specyfikę adresata, biorąc pod uwagę okres rozwojowy swoich uczniów, ich potrzeby, kompetencje, ale także charakterystyczne zainteresowania danego zespołu uczniów.

Oferta wychowawcza, mimo iż jej podstawę powinny stanowić niezmienne, ogólnoludzkie wartości, powinna też uwzględniać czasy, w których żyjemy, specyfikę współczesnej rzeczywistości społecznej. Adekwatna i atrakcyjna oferta wychowawcza musi spełniać postulat aktualności, podstawowym bowiem jej celem jest przygotowanie uczniów do życia w określonej rzeczywistości, do przyszłego kreowania tej rzeczywistości, brania za nią odpowiedzialności.

 Ponadto, jak w każdej relacji, tak też w relacji wychowawczej warunkiem fundamentalnym jest autentyczność i zaangażowanie. Jeśli powinności wychowawcze są spójne z całą postawą nauczyciela, jeśli swoim zachowaniem daje on świadectwo wartości, które chce uczniom przekazywać, jeśli praca z młodymi ludźmi go fascynuje, a przy tym pozostaje osobą otwartą, życzliwą i pełną zrozumienia, to w dużej mierze właśnie te czynniki powodują, iż z czasem program nauczyciela staje się własnym, uwewnętrznionym programem ucznia (Wygotski 1971). To właśnie tacy nauczyciele najwięcej wnoszą w nasze życie, pozostawiając trwały ślad nie tylko w naszej pamięci, ale też w naszej osobowości, w naszym sposobie bycia i życia.

Karolina Appelt
Irena Kleczewska
UAM w Poznaniu