Wpływ rodziny na zachowanie dzieci

Kontakty z najbliższymi osobami z rodziny odgrywają istotną rolę w kształtowaniu osobowości człowieka. Rozsądna, czujna, konsekwentna i wymagająca, a jednocześnie wyrozumiała miłość do dziecka jest podstawowym warunkiem jego prawidłowego rozwoju.

Występujące dość powszechnie różnego rodzaju agresywne zachowania dzieci i młodzieży stanowią istotny problem społeczny. J. Pospieszyl, która wiele badań poświęciła temu problemowi, uważa, że w odróżnieniu od przemocy, której celem jest wywarcie jedynie pewnego rodzaju wpływu, celem agresji jest zaszkodzenie ofierze. Agresji towarzyszą takie zachowania, jak: maltretowanie, znęcanie się, gwałt. Oto kilka jej uwag wartych rozważenia.

Środowiskowe uwarunkowania agresywności mogą wynikać z:

1. zaburzonych kontaktów uczuciowych między rodzicami a dziećmi,
2. nadmiernej tolerancji rodziców wobec agresywnych zachowań ich dzieci,
3. przejawiania agresywnych zachowań rodziców w stosunku do siebie, dzieci, innych ludzi, a także aprobowania agresywnych wzorów zachowania.

Dziecko pochodzące z rodziny o zaburzonych kontaktach uczuciowych czuje się odrzucone, przeżywa stałe frustracje, lęk, niepokój. Jego samoocena jest przeważnie negatywna. Część tych dzieci zachowuje się biernie, apatycznie, ale z reguły przejawia do rodziców wrogość, która nie zawsze musi się łączyć z jawną agresją (np. z obawy przed karami).

Są rodzice, którzy nie odrzucają wyraźnie dziecka, nie karzą go, ale mają z nim słaby kontakt uczuciowy; dziecko przejawia wtedy postawy agresywne, w grupie rówieśniczej pragnie zwracać na siebie uwagę, imponować kolegom. Łatwo może ulec wykolejeniu. Podobne zachowania przejawiają dzieci, które nie są akceptowane, np. na skutek trudności życiowych, urodzenia drugiego dziecka itp.

I odwrotnie: postawa nadmiernej akceptacji także zniekształca osobowość dziecka. Staje się ono często zarozumiałe, zbyt pewne siebie, oschłe uczuciowo. Rodzice, tolerując różne wyskoki dzieci, przyczyniają się do tego, że nie panują one nad swoimi emocjami, są wybuchowe. Część tych dzieci charakteryzuje duża bezradność życiowa, niezdecydowanie, mała odporność psychiczna.

W klimacie rygoru, zastraszania i stosowania kar mogą się u dzieci uformować postawy lękowe, nieufność do ludzi, egoizm. Dziecko, pozbawione kontroli i sankcji, poza domem często przejawia zachowanie agresywne skierowane na osoby słabsze, młodsze lub zwierzęta. Surowy rygor rodzinny, uniemożliwiając zaspokojenie wielu potrzeb psychicznych, wywołuje u dzieci zanik uczuć życzliwych, opiekuńczych w stosunku do rówieśników.

Matka dominująca, oschła uczuciowo, niezadowolona ze swej roli w rodzinie, rozładowuje swoje napięcia emocjonalne za pomocą agresywnych zachowań, wrogich w stosunku do dzieci i męża. Dzieci wychowane w takich rodzinach cechują z reguły zaburzenia w rozwoju emocjonalnym i społecznym. Chłopcy przejawiają agresywność, skłonność do przestępczości, objawy nerwicowe. Dziewczęta, identyfikując się z matką, nabywają postaw męskich, co utrudnia im w przyszłości podjęcie roli matki i założenie rodziny. Rola ojca w rodzinie polega na wdrażaniu dzieci do przestrzegania norm społecznych. Doraźna interwencja, stosowanie kar fizycznych w przystępie złości budzą z reguły opór i bunt. W grupie rówieśniczej dziecko takie przejawia zachowania agresywne, anarchiczne, mogące prowadzić do zachowań przestępczych. Bywa również i tak, że rodzice nie pozwalają na przejawianie agresji wobec nich samych, ale tolerują zachowania agresywne wobec kolegów i rodzeństwa.

Dziecko obserwuje i naśladuje zachowania rodziców w stosunku do siebie (kłótnie, bójki, wymyślanie), a także wobec innych osób: sąsiadów, dalszej rodziny, kolegów z pracy, obcych ludzi. Naśladuje postawy i poglądy rodziców. Rozbicie rodziny może wywołać też depresje, moczenie nocne i wiele innych objawów nerwicowych. Młodzież może szukać oparcia poza domem. Dążąc do rozładowania wewnętrznego napięcia, może podejmować zachowania nieakceptowane społecznie (agresja, samobójstwa, narkomania).

Skłonność do agresji przejawia się w chęci identyfikowania się z agresywnymi bohaterami z filmów, komiksów. Agresja pozwala na uzyskanie pożądanych przedmiotów, popularności, pozycji. Według J. Poszpieszyl 80% dzieci doświadcza przemocy fizycznej w rodzinie. Przemoc jest domeną młodych mężczyzn między 30. a 40. rokiem życia, częściej w dużych miastach i pod wpływem alkoholu i narkotyków.

Sytuacja socjalno-bytowa nie rzutuje w istotny sposób na prawidłowe funkcjonowanie rodziny, ale ma wpływ na zaspokajanie potrzeb życiowych i zdrowotnych dziecka. Jeżeli gęstość zaludnienia przekracza 2,5 osób na izbę, występują rozmaite stany zaburzeń w zachowaniu dzieci i dorosłych. Wynikają one z szybszego powstawania bałaganu, hałasu, z odmiennych upodobań i zainteresowań, które w ciasnych pomieszczeniach nie mogą być równolegle zaspokajane. Z kolei konflikty między rodzeństwem prowadzą do wzmożenia sankcji ze strony rodziców.

Z mediów dowiadujemy się o przypadkach znęcania się rodziców (głównie ojców) nad dziećmi. Dzieci bywają bite, kłute, przypalane itp. Zdarzają się i zgony z powodu obrażeń. Bezpośrednią reakcją dziecka na krzywdzące zachowania jest wzrost agresywności, niska samoocena, labilność emocjonalna, nieumiejętność wchodzenia w reakcje interpersonalne, wrogość do otoczenia przy jednocześnie silnym przywiązaniu do opiekunów. Dzieci krzywdzone są często opisywane jako niezdolne do rozluźnienia się, nie mające poczucia humoru, krnąbrne, przyjmujące postawę zimnego wyczekiwania lub wzmożonej czujności. Mają skłonności do depresji i izolacji.

Dziecko tłumi złość, lęk, bezsilność. Przyjmuje, że skoro jest bite, zasługuje na to. Stłumiony gniew przeradza się w nienawiść do siebie i innych osób. Potem w swoim dorosłym życiu często choruje na nerwice, uzależnia się od alkoholu i narkotyków, popełnia samobójstwo, staje się przestępcą.

Przeprowadzone ankiety i wywiady z młodzieżą i jej rodzicami, jak również własne obserwacje upoważniają mnie do stwierdzenia, że przyczyny agresji tkwią głównie w dezorganizacji życia rodzinnego i popełnianych błędach wychowawczych. Uzyskane wyniki badań pozwalają na sformułowanie następujących wniosków:

• Ogromnie ważna jest mądra miłość rodzicielska w rozumieniu i zaspakajaniu potrzeb dziecka; akceptacja i poszanowanie praw dziecka w znacznym stopniu niwelują pojawiające się negatywne formy zachowania.
• Nadmierna swoboda, podobnie jak i nadmierna kontrola mogą wyzwalać u dziecka niepożądane formy zachowania.
• Wyróżnianie jednego dziecka w rodzinie, a także nadmierne przekonanie rodziców o zawsze nienagannym zachowaniu swoich dzieci powoduje ich zadufanie i chęć wykorzystania tej uprzywilejowanej pozycji w kręgu kolegów.
• W systemie wzmocnień pozytywnych powinny dominować stosowane z umiarem nagrody; kara fizyczna rodzi agresję.
• Należy uświadamiać rodzicom potrzebę bliskiego kontaktu z dzieckiem; obydwoje są dla dziecka jednakowo ważni i potrzebni.
• Dzieci przejawiające agresję powinny być otoczone szczególną opieką przez rodziców, wychowawcę klasy oraz pedagoga szkolnego.

Badania potwierdziły również, że wykształcenie i dochody rodziców nie mają istotnego wpływu na kształtowanie agresywnych postaw dzieci. Czynniki te nie są warunkiem gwarantującym trwałość rodziny, jej spójność i prawidłowe funkcjonowanie wychowawcze.

Krystyna Żuławnik-Rusnak
Kraków